XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Arap edebiyatında Cahiliyye devrinden itibaren görülen nazire, İslami dönemde Ka’b bin Züheyr’in Hz. Peygamber için yazdığı “Bânet Süâd (= Sevgili Uzaklaştı)” adındaki na’tına yazılan şiirlerle en geniş şekilde görülmeye başlanmış ve kesintisiz devam edip gelmiştir. Ancak terim olarak nazire yerine “mu’âraza” yanında “ihtizâ” ve “muhâkât” kelimeleri de kullanılmış, çok sonraları “taklîd”,
“nazîr” ve “mesîl” terimlerine de yer verilmiştir. Fars edebiyatında ise, nazire, “cevâb” kelimesi ile karşılanmış, ayrıca “istikbâl” ve “tazmîn” gibi terimler de kullanılmıştır. Fars edebiyatında da ilk nazire örnekleri on ikinci yüzyılda görülmeye başlanmıştır.

Türk edebiyatında “nazire” kelimesini, “nazireler” anlamında ilk defa Fahreddîn bin Mahmûd Behcetü’l-Hadâ’ik fî-mev’izeti’l-Halâ’ik adlı eserinde kullanmıştır. Fahreddîn bin Mahmûd eserinde yer verdiği “koşuk” adı ile bilinen manzumeler için “ve benden dilediler kim bunlarun dilince bu fen içre bir kitâb eyleyem, nükte ve nezâyir birle söyleyem kim bularun dilegi kabul ola” demektedir.

Ömer ibni Mezîd tarafından yazılarak II. Murâd’a sunulan ilk nazire mecmuası Mecmu’atü’n-Nezâ’ir’de yer alan zemin şiir ve nazire farklılığına, sadece bir şiirde rastlanmıştır. Halbuki daha sonra yazılan Eğirdirli Hacı Kemâl’in Câmi‘ü’n-nezâ’ir’i ile Edirneli Nazmî’nin Mecma‘ü’n-nezâ’ir adlı eserinde, böyle farklılıkların gitgide arttığını da belirtmemiz yerinde olacaktır. Bu durum, yine XVI. asır ürünlerinden olan Pervâne Beg Mecmu’ası’nda zemin veya model şiire benzemeyen ve nazire dışına çıkan çok sayıda şiirin varlığı ile daha da ileri götürülmüştür.

Şairlerin karşılıklı şiir söylemeleri, müşâ’are ise; aynı zaman içinde söylenen şiirlerdir. Bu yönü ile müşâ’are, nazirenin yaşanan zamandaki canlı örneği olarak görülmektedir. İşte bütün bu uğraşlar nazirenin Türk şiirindeki tesir ve gücünü
de göstermektedir.

Nazirenin şiirimizde ortaya çıkışını, tarihî gelişmesini ve çıkış durumunu göz önüne alırsak, Behcetü’lhadâ’ik’tan öğrendiğimize göre Türk, Arap ve Fars edebiyatlarında XIII. yüzyıldan önce, “nazire”nin varlığı söz konusudur. Bu türün Anadolu’da başlayan Batı Türk edebiyatında Yûnus Emre (ö. 1320) ile ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yûnus’un nazireleri, Ahmed-i Yesevî’nin (ö. 1166) şiirlerine yazılmıştır. Ancak Yûnus’tan önce bu türün ilk şairleri arasında yer vereceğimiz Türk şairi Hakîm Süleyman Ata’dır. Hakîm Süleyman Ata (ö. 1194), Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerine hikmetlerle karşılık vermiş, onun yolunu sadık bir öğrencisi olarak devam ettirmiş ve şiirlerine nazireler söylemiştir.

Ahmed-i Yesevî’nin, "Hâlıkımnı izler min tün kün cihân içinde,Tört yanımdın yol indi kevn ü mekân içinde" şeklinde başlayan hikmetine karşılık Yûnus;
İstedügümi buldum eşkere cân içinde, Taşra isteyen kendü kendü nihân içinde
matla’ı ile başlayan şiirini yazmıştır.

Ahmed Paşa’nın farklı bir nazım şekli ile Şeyhoğlu Mustafâ’nın şiirlerine nazire yazdığını da görürüz. Şeyhoğlu Mustafâ’nın, 

Çün bulınmadı cihânda derdüne dermân gönül
Yiridür bu hasret ile ger alursan kan gönül
beytiyle başlayan nazmına,

Ahmed Paşa da ilk bendi,
Gül yüzünde göreli zülf-i semen-sây gönül
Kuru sevdâda yeler bî-ser ü bî-pây gönül
Dimedüm mi sana tolaşma ana hây gönül
Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül
şeklinde olan murabba’ı ile cevap vermiştir.

Şeyhoğlu’nun, Hurşid-nâme’de yer verdiği bu nazım, ayrıca bir nazireler silsilesini de beraberinde getirmiştir. Önce Ahmed Paşa olmak üzere, Melîhî murabba nazım şeklinde nazireler yazmışlardır. Ayrıca Avnî mahlasını kullanan Fatih Sultan Mehmed ile Karamanlı Nizâmî ise, bu şiire muhammes olarak nazireler yazmışlardır. Tabii sonra gelen şairlerin, zemin şiir yerine Ahmed Paşa’nın murabbaını göz önüne almaları ve bu şiire, zemin şiir olarak, nazire yazmaları gerekir. Her ne şekilde olursa olsun Şeyhoğlu Mustafâ’nın “nazım”ı, zemin şiir olarak bu nazireler zincirinin başında bir taç gibi yer almıştır.
Ahmed Paşa’nın murabba (naziresi)ına ise, Fatih Sultan Mehmed ve Karamanlı Nizâmî muhammes nazireler yazmışlardır.

Yine devrin bir başka şairi olan ve XVI. yüzyıla bir güneş gibi doğan usta ve büyük şair Necâtî Beg, şiirlerine nazireler yazılan, bu yönü ile dikkat çeken bir sanatkârdır. Bunların başında Amasyalı şair Mihrî Hatun gelmektedir. Latîfî’nin; “gazellerinin çoğu merhum Necâtî’ye nazire olarak söylenmiştir. Bundan kastı şiir seviyesi bakımından ona yetişmekti. Ancak Necâtî bundan rahatsızlık duymakta idi.” derken, Mihrî’ye hitâben de; "İy benüm şi‘rüme nazîre diyen, Çıkma râh-ı edebden eyle hazer" şeklinde bir tembihte de bulunmuştur. Yapılan araştırmalar, Mihrî’nin Necâtî Beg’in elli beş şiirini tanzir ettiğini ortaya çıkarmıştır.
Necâtî, XV. yüzyılın son çeyreğinden itibaren bütün XVI. yüzyıl da dahil, etkisini sürdüren ve şiirlerine pek çok nazire yazılan bir şair olmuştur.

Türk edebiyatında ortaya çıkan ve şiirimizi açarak genişleten, edebî faaliyetlerin canlılığını devam ettiren nazirecilik neticesinde, yeni eserlerin yazılması da gerekirdi. İşte bunun sonunda, Türk edebiyatında nazire mecmuaları ortaya çıkmış oldu. Nazire mecmuaları, yazılan şiirleri edebî bir zevke göre ele alıp, onlara ilgi duyarak devam ettiren şairleri vermeleri ve sevilen şiirleri ortaya koymaları açısından önemlidir. Her şeyden önce edebiyat tarihinde adları geçmeyen, ancak şiirleri ile kendini gösteren, hayatları hakkında bilgimizin bulunmadığı şairlerimizin böyle mecmualarda yer alması, edebî zenginliğimizi de göstermektedir. Unutulmuş ve eserleri kaybolmuş bu şairler sayesinde, nazire mecmualarımız zenginlik kazanmıştır. Ancak nazire mecmualarına geçmeden, kimi şairlere yer veren ve onlardan beyitler alan ilk şair ve yazar Şeyhoğlu Mustafâ’dır. O, Kenzü’l-küberâ’sında onun üstünde şairin adını zikretmiş ve şiirlerine yer vermiştir. Fakat sonra yazılan nazire mecmualarında, şairlerin ve seçilen şiirlerin sayısı artmıştır.

Türk edebiyatında “nazire” kelimesini, “nazireler” anlamında ilk defa Fahreddîn bin Mahmûd Behcetü’l-Hadâ’ik fî-mev’izeti’l-Halâ’ik adlı eserinde kullanmıştır. Fahreddîn bin Mahmûd eserinde yer verdiği “koşuk” adı ile bilinen manzumeler için “ve benden dilediler kim bunlarun dilince bu fen içre bir kitâb eyleyem, nükte ve nezâyir birle söyleyem kim bularun dilegi kabul ola” demektedir (Koç 2011: 159-172).

Arap edebiyatında Cahiliyye devrinden itibaren görülen nazire, İslami dönemde Ka’b bin Züheyr’in Hz. Peygamber için yazdığı “Bânet Süâd (= Sevgili Uzaklaştı)” adındaki na’tına yazılan şiirlerle en geniş şekilde görülmeye başlanmış ve kesintisiz devam edip gelmiştir. Ancak terim olarak nazire yerine “mu’âraza” yanında “ihtizâ” ve “muhâkât” kelimeleri de kullanılmış, çok sonraları “taklîd”,
“nazîr” ve “mesîl” terimlerine de yer verilmiştir(Durmuş 2006: 455 vd.).

Fars edebiyatında ise, nazire, “cevâb” kelimesi ile karşılanmış, ayrıca “istikbâl” ve “tazmîn” gibi terimler de kullanılmıştır. Doğru cevap E'dir.

Genellikle gazel ve kaside nazım şekilleriyle yazıldığı görülen nazirelerin, mesnevi, müstezat ve musammat nazım şekillerinde yazılmış örnekleri de bulunmaktadır (Köksal 2006: 21). Doğru cevap E'dir.

Ömer İbni Mezîd tarafından yazılarak II. Murâd’a sunulan ilk nazire
mecmuası Mecmu’atü’n-Nezâ’ir’de yer alan zemin şiir ve nazire farklılığına, sadece bir şiirde rastlanmıştır. Halbuki daha sonra yazılan Eğirdirli Hacı Kemâl’in Câmi‘ü’n-nezâ’ir’i ile Edirneli Nazmî’nin Mecma‘ü’n-nezâ’ir adlı eserinde, böyle farklılıkların gitgide arttığını da belirtmemiz yerinde olacaktır. Bu durum, yine XVI. asır ürünlerinden olan Pervâne Beg Mecmu’ası’nda zemin veya model şiire
benzemeyen ve nazire dışına çıkan çok sayıda şiirin varlığı ile daha da ileri götürülmüştür.

“Nazire”den başka olarak yazılan ortak şiirler, her halde varlıklarını bu şekildeki manzumelerden almışlardır. Hal böyle olunca “şi‘r-i müşterek” denilen bir beyit ve mısraı bir şairin, diğer beyit veya mısraı başka bir şairin söylediği (ortak) gazeller bunda en başta gelirler. Ayrıca “gazel-i müşterek (=ortak gazel)” denilen ve birden çok şairi olan gazellerden başka müselles, terbî‘, tahmîs, taştîr, tesdîs, tesbî‘, tesmîn, tetsi‘ ve ta‘şîr gibi nazım şekilleri de bir noktada varlıklarını nazireye borçludurlar.

XVI. yüzyıldan sonra ortaya çıkan ve musammatlar içinde yer alan nazım şekilleri müsellesten ta‘şîre kadar, taştîr de dahil, varlıklarını müşterek ve ortak şiir yazma yönü ile bir başlangıç olan nazire türüne borçludurlar. Bu açıdan bakınca nazirenin Türk edebiyatında büyük bir işlevinin olduğunu ve şiir dünyamızı genişlettiğini de belirtmek gerekir. Bundan başka, şairlerin karşılıklı şiir söylemeleri, müşâ’are ise; aynı zaman içinde söylenen şiirlerdir. Doğru cevap C'dir.

Nazirenin şiirimizde ortaya çıkışını, tarihî gelişmesini ve çıkış durumunu göz önüne alırsak, Behcetü’lhadâ’ik’tan öğrendiğimize göre Türk, Arap ve Fars edebiyatlarında XIII. yüzyıldan önce, “nazire”nin varlığı söz konusudur. Bu türün Anadolu’da başlayan Batı Türk edebiyatında Yûnus Emre (ö. 1320) ile ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yûnus’un nazireleri, Ahmed-i Yesevî’nin (ö. 1166) şiirlerine yazılmıştır. Ancak Yûnus’tan önce bu türün ilk şairleri arasında yer vereceğimiz Türk şairi Hakîm Süleyman Ata’dır. Hakîm Süleyman Ata (ö. 1194), Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerine hikmetlerle karşılık vermiş, onun yolunu sadık bir öğrencisi olarak devam ettirmiş ve şiirlerine nazireler söylemiştir (Sertkaya 2010: 177-87). Doğru cevap B'dir.

Bu açıdan ele alınca, Yûnus’un pek çok şiiri Ahmed-i Yesevî’ye nazire gibi görünür. Ancak Yesevî hikmetlerini, Doğu Türkçesi ile Yûnus ise, Batı Türkçesinin ilk devresi olan Eski Anadolu Türkçesi ile yazmıştır. Bu şiirlere göre, dil bakımından olan ayrılıkları ve zaman farkını bir tarafa bırakırsak, Yûnus’un Ahmed-i Yesevî’yi yakından izlediği ve ondan pek ayrılmadığı görülür. Ahmed-i Yesevî’nin,
Hâlıkımnı izler min tün kün cihân içinde
Tört yanımdın yol indi kevn ü mekân içinde

şeklinde başlayan hikmetine karşılık Yûnus;

İstedügümi buldum eşkere cân içinde
Taşra isteyen kendü kendü nihân içinde

matla’ı ile başlayan şiirini yazmıştır. Doğru cevap B'dir.

Ahmedî, kendisinden önceki şairlere nazire yazdığı gibi, devrinin şairlerine de yazmıştır. Bunların başında Nesîmî ile Şeyhoğlu Mustafâ gelmektedir. Bu durum, özellikle Şeyhoğlu Mustafâ ele alındığı zaman, bir nevi atışma olarak da algılanabilir. Çünkü Ahmedî ve Ahmed-i Dâ’î, Emir Süleyman’ın şiir meclislerinde bulunan şairlerdendir (Yavuz 2009: 631-36). Ancak Ahmedî, hemen her şairi kendinden öncekiler ve aynı zamanda yaşayanlar da dâhil tenkit eder. Bunların başında Şeyhoğlu Mustafâ gelir.  Şeyhoğlu Mustafâ, Hurşid-nâme’sindeki gazel tarzında yazdığı şiirlerde, Ahmedî’ye nazire diyeceğimiz aynı vezin ve kafiyede manzumeleri ile dikkat çeker. Bu durum bir çeşit atışma da sayılabilir. Doğru cevap A'dır.

Nesîmî’nin, "Zülfüni anber-feşân itmek dilersin itmegil, 
Gâret-i dîn kasd-ı cân itmek dilersin itmegil" matla’ı ile başlayan şiirine, Ahmed-i Dâ’î de "Her nefes bin kasd-ı cân itmek dilersin itmegil,Bu cefâyı her zamân itmek dilersin itmegil" ve "Goncanun rengine al itmek dilersin itmegil,Bülbüli gülşende lâl itmek dilersin itmegil," şeklindeki matla’lar ile başlayan gazellerini nazire olarak yazmıştır. Doğru cevap D'dir.

Ahmedî’nin;
Tâ ışkunı şâha varak-ı câna yazmışam
Levh-i gönülde adunı câna yazmışam

matlaı ile başlayan meşhur gazeli de, Ahmed Paşa tarafından tanzir edilmiştir. Bu gazel ayrıca Nesîmî ve Şeyhoğlu Mustafâ’ya da bağlanmaktadır.

Ahmed Paşa’nın yukarıda Ahmedî’nin matlaı verilen gazeline yazdığı nazire ise,

Ser-nâme-i mahabbeti cânâna yazmışam
Hasret risâlesin varak-ı câna yazmışam

beyti ile başlayan ve Ahmedî’ninki gibi tanınmış bir şiirdir.

Doğru cevap A'dır.