XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Bu dönemde yazılan mesnevileri şu başlıklar altında incelemek mümkündür: Dinî-tasavvufî-ahlaki mesneviler, aşk mesnevileri, tarihî-menkıbevi mesneviler, sergüzeşt-nâme ve hasb-i hâller, şehr-engîzler, mizahî mesneviler; ilmî ve genel kültüre ait mesneviler.

Bu dönemde mesnevi şeklinde yazılmış irili ufaklı yaklaşık 210 eser tespit edilmiştir. Bu eserlerden 37 tanesinin nüshaları bugün elimizde mevcut değildir. Bunların varlıklarını ve konularını, gerek kendi devirlerinde, gerek sonraki devirlerde kaleme alınan çeşitli eser ve kaynaklardan öğrenmekteyiz. Bu dönemde yazılan mesnevilerden 93’ü dinî-ahlaki-tasavvufî; 54’ü aşk konulu; 33’ü tarihî-destani-menkıbevi; 4’ü sergüzeşt-nâme ve hasb-i hâl; 1’i şehr-engîz; 2’si mizahî; 11’i ise ilmî ve genel kültüre aittir. Bunlardan 6’sı Farsça olarak kaleme alınmıştır.

Türklere has olan ve diğer İslami edebiyatların hiçbirinde görülmeyen “mevlid” türünün en olgun örneği, XV. asırda Süleymân Çelebi’nin Mevlid diye şöhret bulan Vesîletü’n-necât isimli eseridir.

Mevcut mi’raciyyelerin en hacimlisi olan eser, 1745 beyit olup aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılmıştır.

Kemal Ümmi’nin Kırk Armağan isimli eseri, bir hadisin manzum şerhidir.

Türk edebiyatının bilinen ilk manzum “yüz hadis”i Ferah-name'dir.

Türk edebiyatında devrin en güzel Yusuf u Züleyha mesnevisi vasfını Hamdullah Hamdi (öl. 1503)’nin eseri kazanmıştır.

Türk edebiyatında Leyla vü Mecnun hikayesini tam olarak nazmeden ilk şair bugünkü bilgilerimize göre Edirneli Şahidi’dir.

Anadolu’da bilinen ilk Heft Peyker mesnevisi Aşki tarafından yazılmıştır.

Bu asırda, İslâmî edebiyatlarda “megazî” veya “fütûh” ismiyle anılan “gazavât-nâmeler” de önemli bir yer tutmaktadır. Bunlar, din uğrunda yapıldığına inanılan çeşitli savaş veya gerçekleştirilen fetihlerin ya müstakil ya da bir şahsiyet etrafında toplanarak nakil ve tasvir edilmesinden oluşmaktadır. Bu türün ilk örneklerine bu asırda rastlanmaktadır.

Kıvâmî’nin 28 bölümden oluşan Fetih-nâme-i Sultân Mehmed’i, 895/1490 tarihinde nazmedilerek Sultan II. Bâyezîd’e sunulmuştur.

XIV. asırda Ahmedî ile başlayan manzum Osmanlı tarihçiliğine bu dönemde, Abdülvâsi Çelebi, Ahmed-i
Rıdvân, Kemâl ve Enverî katılmışlardır. Anadolu’da oluşturulan ilk gazavât-nâme örneği, Gelibolulu Za’îfî’nin Gazavât-ı Sultân Murâd’ıdır

Kemâl Ümmî’nin Kırk Armağân isimli eseri, bir hadisin manzum şerhidir. 815/1412’den sonra yazıldığı tahmin edilen mesnevi, 205 beyitten oluşmaktadır. Sade bir dil ve akıcı bir ifadeye sahip olan, aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılan ve öğretici nitelikte olan eser, kırk bölümden
oluşmaktadır

Daha çok İran edebiyatındaki örneklerinden hareketle oluşturulan Şeyhî ve Ahmed-i Rıdvân’ın Hüsrev ü Şîrîn’i, Cemâlî’nin Hümâ vü Hümâyûn’u, Cem Sultan’ın Cemşîd ü Hurşîd’i, Şâhidî, Hamdî ve Bihiştî’nin Leylâ vü Mecnûn’u, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi’nin özgünlüğüyle dikkat çeken Heves-nâme’si ve Hamdullâh Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı bu tür eserlerdendir.

Çeşitli çalışmalarda Nizâmî’nin Mahzenü’l-esrâr’ına nazire olarak gösterilen eserin, Hâcû-yı Kirmânî’nin aynı adlı eserinin tercümesi olduğu M. Fatih Köksal tarafından tespit edilmiştir. Eserde daha çok kâmil insan, aşk, dünyanın geçiciliği, akıl ve hayâ, adalet ve cömertlik ile ilgili hikâyelere, bunlara
dair temsil ve nasihatlere yer verilmiştir. Bazı ahlaki hikâyeleri de ihtiva eden Ravzatü’l-envâr, tasavvufî
mahiyette olup 10 “bölüm” ile 17 “hikâye” üzerine tertip edilmiştir.

Hatîboğlu’nun Letâyif-nâme’si ise, Muslihiddîn Muhammed’in Arapça mensur bir eser olan Sûre-i Mülk Tefsîri’nin manzum tercümesidir.

Yûsuf ise, Yazıcıoğlu’nun Muhammediyye’sini, anlaşılmasındaki zorluk dolayısıyla, bazı dostlarının kendisinden tekrar yazmasını istemesi üzerine yeniden kaleme almıştır.

Daha çok İran edebiyatındaki örneklerinden hareketle oluşturulan Şeyhî ve Ahmed-i Rıdvân’ın Hüsrev ü Şîrîn’i, Cemâlî’nin Hümâ vü Hümâyûn’u, Cem Sultan’ın Cemşîd ü Hurşîd’i, Şâhidî, Hamdî ve Bihiştî’nin Leylâ vü Mecnûn’u, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi’nin özgünlüğüyle dikkat çeken Heves-nâme’si ve Hamdullâh Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı bu tür eserlerdendir.

Tasavvufî mesnevilerden olan Pîr Mehmed’in Tarîkat-nâme’si, Attâr’ın Musîbet-nâme’sinin çevirisidir. Sultan II. Murâd’a takdim edilen eserin, İ. Hikmet Ertaylan tarafından neşredilen (1946) Raif
Yelkenci nüshasının sadece 80 beyitlik kısmı bilinmekteydi.

Bu asırda, şairler tarafından en çok tercih edilip kullanılan aruz kalıpları; “mefâîlün mefâîlün feûlün” ile “fâilâtün fâilâtün fâilün” olmuştur.