XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

XV. yüzyılda Doğu Türk edebiyatının Horasan ve Maveraünnehir’de, Batı Türk edebiyatının ise Irak, Azerbaycan ve Anadolu’da eserler verdiği görülür. Bu yüzyılda Herat ve Semerkand merkez olmak üzere Timur’un çocuklarının ve torunlarının hâkim oldukları bu yerlerde, Doğu Türkçesi ile çok parlak bir edebiyat (Çağatay edebiyatı) meydana gelmiştir. Doğru cevap D’dir.

Habîbî, XV. yüzyılda Azerî sahasındaki en önemli şairdir. Akkoyunlu hükümdarı Sultan Ya’kub’un himayesinde yetişmiş, sonra Şah İsmail’in himayesine girmiş, Şah İsmail tarafından “melikü’ş-şu’arâ” unvanıyla büyük iltifat görmüştür. Bilinmeyen bir sebeple Safevî ülkesinden ayrılarak II. Bâyezîd zamanında İstanbul’a gelen Habîbî, I. Selîm zamanında İstanbul’da ölmüştür. Doğru cevap C’dir.

Hamîdî’nin, Divan’ındaki şiirlerinin çoğu Farsçadır. Türkçe olarak yazdıkları daha az olup 4 kaside,  28 gazel ve 2 beyit olmak üzere tamamı 240 beyittir. İsmail Ünver, Hamîdî’nin Türkçe şiirlerini yayımlamıştır. Hamîdî’nin şiirlerinde dil, Osmanlı şairlerinin dilinden hiç farklı değildir. Doğru cevap E’dir.

1453’te Fatih’in İstanbul’u alması ile devletin iki yakası bir araya gelmiş, Bizans İmparatorluğu tarihe karışmıştır. Ayrıca Trabzon Rum Devleti ele geçirilmiş, Anadolu’da birlik sağlanmış, Balkanlarda elde edilen yeni topraklarla Osmanlı Devleti bir imparatorluk halini almıştır. Doğru cevap B’dir.

Nesir dilinde de iki ayrı gelişme görülmüştür. Halk için yazılan dinî eserlerde ve tarihlerde sade bir dil kullanılmış, ancak bazı eserlerde sanatkârane nesir yer almıştır. Hatta Şeyhoğlu Mustafâ’nın 1401 yılında yazdığı Kenzü’l-küberâ ile ilk örneklerini vermiştir. Ancak Sinân Paşa’nın Tazarru’-nâme’si sanatkârane nesir üslubunun bu yüzyılda olduğu gibi daha sonraki yüzyıllarda da en güzel örneği durumundadır. Doğru cevap A’dır.

Anadolu Türk birliğinin yeniden kurulmaya başladığı II. Murâd döneminde, beyliklerin Osmanlı idaresi altına girmesi ile kültür ve sanat faaliyetleri de Osmanlı sarayına taşınmıştır. II. Murâd’ın, âlim ve şairlere hatta tarikatlara olan yakınlığı ve onları desteklemesi, adına çok sayıda Türkçe eserin yazılmasına, Türk edebiyatının ve kültür hareketlerinin gelişmesine zemin hazırlamıştır. Osmanlı’da ilk şiir söyleyen ve şiirlerinde mahlas kullanan (Murâdî) padişah da II. Murâd’dır. Doğru cevap E’dir.

Germiyan bölgesi şairlerinden olan Ahmed-i Dâ’î, Türk edebiyatının önde gelen şairlerindendir. 1350-1355 yıllarında doğduğu tahmin edilen şairin, asıl adı Ahmed, mahlası ise Dâ’î’dir. Dâ’î, kafiye, şekil ve dil yönünden Türk şiirinin sırlarına vâkıf, vezne hâkimiyeti tam olan ve Türkçeyi iyi kullanan bir şairdir. Bazı gazelleri, kaside havasında olan Dâ’î, bilindiği kadarı ile Türk edebiyatında ilk müstezat kaside yazan şairdir.  Doğru cevap B’dir.

Türk edebiyatında ilk mevlid yazarlarından olan Süleyman Çelebi’nin iyi bir eğitim aldığı ve dinî bilgilere hakkıyla vâkıf olduğu eserlerinden anlaşılmaktadır.  Süleyman Çelebi, kimseye minnet etmeyen, eserinde devlet büyükleri ile ilgili hiçbir bilgi bulunmayan ve onlara şiirinde yer vermeyen bir şairdir. Onda Allah ve Peygamber sevgisinden başka bir şey yoktur. Şiirinde bunu en samimi şekilde aksettirmiştir.  Doğru cevap A’dır.

XIV. yüzyılın ortalarında doğan ve XV. yüzyılın ilk çeyreğinde Amaysa ve Bursa’da yaşayan şairlerden biri de Abdülvâsi Çelebi’dir. Şiirlerinden, devrin hükümdarı I. Mehmed ve vezir Bâyezîd Paşa’ya yakın olduğu anlaşılmaktadır. Tek eseri olan Halîlnâme’yi yazdığı zaman, altmış, yetmiş yaşlarında olduğu dikkate alınırsa şairin, 1350 yılına yakın bir tarihte doğduğu söylenebilir. Halîl-nâme, Türk edebiyatında İbrahim peygamberin hayatının anlatıldığı bilinen tek eserdir. 3693 beyitten meydana gelen bu mesnevi, aruzun mefâîlün mefâîlün feûlün vezniyle yazılmıştır. Dâsitân-ı İbrâhîm Nebî adıyla da bilinen eserde, İbrahim peygamberin hayat hikâyesi, buna bağlı olarak kurban olayı ve İsmail peygamber anlatılmıştır. Doğru cevap C’dir.

Şeyhî, Anadolu sahası Türk edebiyatının XV. yüzyılın ilk yarısında yaşayan en önemli şairidir. O, her ne kadar tasavvufla ilgilenmiş ve gazellerinde tasavvufî unsurlara yer vermiş olsa da mutasavvıf bir şair değildir. Şeyhî, Anadolu sahası dindışı edebiyatının kuruluşunda önemli rol oynamış, özellikle lirizm yanı öne çıkan manzumeleriyle tanınmıştır. Şeyhî, Anadolu sahasında gelişen klasik şiirin kurucu şairlerinden biridir. Bu sebeple, eski kaynaklarda kendisinden “şeyhü’ş-şu’arâ”, “serdâr-ı şu’arâ” ve “hüsrev-i şu’arâ” şeklinde söz edilmiştir. Doğru cevap C’dir.

Hatâ’î adlı bir şair, Sultan Ya’kub adına Türkçe bir Yûsuf u Züleyhâ yazmıştır. Doğru cevap B'dir.

Adını Cengiz Han’ın ikinci oğlu olan Çağatay’dan alır. Çağatayca adı verilen yazı diliyle yazılmış ürünlerden oluşan edebiyatın adıdır.

Hakîkî

Anadolu Türk birliğinin yeniden kurulmaya başladığı II. Murâd döneminde, beyliklerin Osmanlı idaresi altına girmesi ile kültür ve sanat faaliyetleri Osmanlı sarayına taşınmıştır. II. Murâd, âlim ve şairleri korumuş, desteklemiştir. Bu durum onun adına çok sayıda Türkçe eserin yazılmasına, Türk edebiyatının ve kültür hareketlerinin gelişmesine zemin hazırlamıştır. Osmanlı’da ilk şiir söyleyen ve Murâdî mahlasıyla şiirler yazan padşha da II. Murâd’dır.

Mercimek Ahmed tarafından Farsça’dan Türkçe’ye çevrilen eser Kâbus-nâmedir. Kühistan hükümdarı İskender bin Kavuş tarafından oğlu Gilan Şah’a yönelik yazılmıştır. Ahlak, görgü, bilim gibi birçok konuda bilgi ve öğütler verir. Asıl adı Nasihatnâme olmasına karşın Kâbus-nâme tercih edilmiştir.

Çeng-nâme, aruz ölçüsüyle yazılmış, 1446 beyitten oluşmaktadır. Çeng, kanuna benzer dik tutularak çalınan bir sazdır. Bir araya gelme konusunu işleyen tasavvufi ve sembolik bir eserdir.

Süleyman Çelebi’nin tek eseri olan bu mesnevi, bu alanda Osmanlı’da tek eser denilebilir, Türkçe yazılmıştır. Süleyman Çelebi yazdığı bu esere Vesîletü’n-necât adını vermesine karşın, halk arasında Mevlid adıyla bilinmektedir. Arapça birçok mevlid yazılmıştır.

Velâdet bölümü 145 beyitle, eserin en uzun bölümüdür. Hazreti Muhammed’in doğmasını, doğum olayını anlatır.

Okunduğunda kolaylıkla söylenebilir gibi bir düşünceye yol açan, ancak hiç de kolay olmayan sanatlı söyleyiş özelliği ‘’ Sehl-i Mümteni’’ dir. Daha sonra mevlid yazanların kolay sandıkları bu husus, işe başladıkları anda, büyük bir zorluk olarak karşılarına çıkmış ve bunların hemen hepsi Süleyman Çelebi’nin etkisi altında kalmışlar; hatta onun beyitlerini ister istemez tekrar eder duruma düşmüşlerdir.

 

Türk edebiyatında İbrahim peygamberin hayatının anlatıldığı tek eser, Abdülvâsi Çelebi’nin ‘’Halîl-nâme’’ adlı eseridir. 3693 beyitten meydana gelen bu mesnevi, aruzun mefâilün mefâilün feûlün vezniyle yazılmıştır. Eserde İbrahim peygamberin hayat hikayesi, buna bağlı olarak kurban olayı ve İsmail peygamber anlatılmıştır.