XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Manzum dinî destanlar: Daha çok meclis ve kıraathanelerde okunmak, in­sanlara hem hoşça vakit geçirtmek hem de çeşit­li nasihatler vermek amacıyla oluşturulmuştur. Tamamıyla aruz vezniyle ve sanat yap­maktan uzak sade bir Türkçe ve üslupla yazılan bu mesneviler, şifahî olup halk için oluşturulmuştur.

Çoğunlukla Arap menşeli olup bazısının yazarı belli olmayan Kesikbaş Destanı, Güvercin Hikâyesi, Hz. Alî’nin Cenkleri, İbrâhîm ve İsmâ’îl Destanları, Ejderhâ Destanı, Hatun Hikâyesi, Veysel Karanî ile Suli Fakîh’in Yûsuf u Züleyhâ’sı ve Yûsuf-ı Meddâh’ın Varaka vü Gülşâh’ı bu tür eser­lerdendir.

Tekke edebiyatı mahsulleri: Bu tip eserler içerisinde en meşhurları Gülşehrî’nin Mantıku’ttayr’ı ile Âşık Paşa’nın Garîb-nâme’sidir.

Klâsik Türk edebiyatı diye adlandırdığımız edebî ekolün ilk örnekleri olan, yani belli bir kül­tür seviyesine hitap eden, yüksek zümreyi hedef alan eserler: Şairler bu tip mesnevilerde, çizdikleri tasvirler, kullandıkları edebî sanatlar, oluşturdukları mazmunlar ve sahip oldukları üsluplarıyla şiir söy­lemedeki becerilerini ve yetkinliklerini göstermeye gayret etmişlerdir. Nitekim mesnevilerde farklı nazım şekillerinin kullanılması, Anadolu’da kaleme alınan başta aşk konulu mesneviler olmak üzere XIV. asırdan itibaren görülmektedir. Hatta Ahmed Fakîh’in Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe’sinde hece vezniyle ve dörtlük­ler hâlinde yazılmış parçalara da rastlanmaktadır. Klasik mesnevi tertibine uygun şekilde tanzim edilip oluşturulan bu eserler, dinlenmekten daha çok okunmak için yazılmışlardır.

Kemâloğlu’nun Ferah-nâme’si, Pîr Mahmûd’un Bahtiyâr-nâme’si, Mehmed’in Işk-nâme’si, Şeyhoğlu’nun Hurşîd ü Ferahşâd’ı, Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i, Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i, Hoca Mes’ûd’un Süheyl ü Nev-bahâr’ı, Ahmedî’nin İskender-nâme’si ve Cemşîd ü Hurşîd ’i bu tür eserlerdendir.

Bu asırda görülen mesneviler daha çok dinî-ahlaki-tasavvufî konulara aittir. Bugünkü bilgilere göre Hz. Peygamber’in hayatı etrafında oluşturulan ve Türklere has olan “mevlid”, ilk defa bu dönemde Ahmedî (öl. 815/1412) tarafından yazılmıştır.

Siyer: Hz. Muhammed’in hayatının anlatıldığı manzum ve mensur eserlere verilen isim.

Bu dönemde bazı şairler tarafından çeşitli konu­larda çift kahramanlı aşk hikâyeleri kaleme alınmıştır. Yûsuf u Züleyhâ, Cemşîd ü Hurşîd, Süheyl ü Nev-bahâr, Hüsrev ü Şîrîn, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), Işk-nâme ve Gül ü Hüsrev bu tip eserlerdendir.

Nitekim bu asrın önemli şairle­rinden ve klasik Türk şiirinin kurucularından olan Ahmedî (öl. 815/1412-13)’nin İskender-nâme’si, bu dönemin hem en önemli mesnevilerindendir hem edebiyatımızda bu konudaki mesnevilerin ilki ve en başarılı örneğidir hem de Anadolu’da Nizâmî’nin İskender-nâme’sine yazılan ilk naziredir. “Giriş bölümü” klasik mesnevi anlayışına uy­gun düzenlenen İskender-nâme’de, “sebeb-i te’lîf ” bölümü yoktur. Eserin bütün nüshalarında bulunmayan Dâstân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân bölümü dikkat çek­mektedir. Bugünkü bilgilere göre, manzum Os­manlı tarihi yazma geleneğini bu eser başlatmıştır.

Anadolu’da mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk müstakil Türkçe eserler, XIV. asra aittir. Bu geleneğin ilk müstakil eseri ise asrın başlarında 707/1307 tarihinde Yûnus Emre tarafından kaleme alınan Risâletü’n-nushiyye’dir. Doğru cevap B’dir.

Şairler, manzum dinî destanlarının kahramanları vasıtasıyla, özellikle uzun kış gecelerinde evlerine yorgun olarak dönen iş ve zanaat erbabını dinlendirip onlara eğlenceli zaman geçirtmenin yanında,  güzel ahlâk, erdem, fedakârlık, yardımseverlik, iyilik, yiğitlik gibi meziyetlerle birlikte dinî terbiye ve eğitim vermeyi de ihmal etmemişlerdir. İnsanları, illetlerden uzaklaştırıp hasletlerle buluşturmanın amaç edinildiği bu hikâyeleri anlatan kişilere, “kassâs”, “meddâh”, “muarrif” ve “kıssahân” gibi sıfatlar verilmiştir. Doğru cevap A’dır.

Siyer, Hz. Muhammed’in hayatının anlatıldığı manzum ve mensur eserlere verilen isimdir. Doğru cevap C’dir.

Mahşer-nâme, mahşer günü ile yerinin hüviyetini anlatan manzum ya da mensur eserdir. Müellifi bilinmeyen Nâme-i Mahşer, “mahşernâme” türünden dinî-didaktik halk tipi bir mesnevi olup aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla kaleme alınmıştır. XIV-XV. asırlarda yazıldığı tahmin edilen ve dinî-ahlaki hüviyete sahip olan eserde, muhtelif ayet ve hadislere, kimi kıssalara ve rivayetlere dayalı olarak kıyamet, kıyamet ahvali ve kıyamet ehli konu edinilmiştir. 538 beyit olan eser, Mehmet Fatih Köksal tarafından yayımlanmıştır. Şeyyâd Hamza’nın da aynı konuyu ihtiva eden Ahvâl-i Kıyâmet isimli bir mesnevisi bulunmaktadır. Ömeroğlu’nun Şefâ’at-nâme’si ise türünün bilinen en eski örneğidir. Doğru cevap D’dir.

Sa’dî-i Şîrâzî’nin Bostân isimli eserinin kısaltılmış tercümesi olan Ferheng-nâme-i Sa’dî, Hoca Mes’ûd tarafından 755/1354 tarihinde aruzun “feûlün feûlün feûlün feûl” kalıbıyla yazılmış olup 1073 beyittir. Hacim bakımından Bostân’ın dörtte biri kadar olan eser, dinî ve ahlaki konularda çeşitli öğütleri ve bunlarla ilgili hikâyeleri ihtiva etmektedir. Anadolu insanını manen aydınlatmak, onlara değişik konularda bilgi ve nasihat vermek düşüncesinde olan Hoca Mes’ûd’un, geniş halk kitlelerine ulaşmak için, o günkü Türkçenin imkânlarını kullanarak eserini yazma gayretinde olduğu görülmektedir. Ekseriyetle Türkçe kelime kullanmaya gayret gösteren, eserine esas aldığı şehnâme vezninin Türkçeye uygun olmamasından dolayı mecbur kaldığı yerlerde Arapça ve Farsça kelimeleri kullanmaktan da çekinmeyen Hoca Mes’ûd, eserinde oldukça sade ve akıcı bir Türkçe kullanmıştır. Edebî yönden, müellifin diğer eseri Süheyl ü Nev-bahâr kadar önemli olmasa bile, İran edebiyatının tanınmış didaktik eseri olan Bostân’ın Türkçeye manzum ilk tercümesi olması, yazıldığı dönemin dil hususiyetlerini ihtiva etmesi ve müellifin şuurlu bir şekilde Türkçe olarak yazması bakımından önemlidir. Doğru cevap A’dır.

Âşık Paşa’nın, 730/1330 yılında aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazdığı Garîb-nâme isimli mesnevisi, 10592 beyit olup on bölümden meydana gelmektedir. Dinî, tasavvufî ve öğretici bir hüviyette olup halkı eğitme amacıyla yazılan Garîb-nâme, Anadolu’da Türk tasavvuf edebiyatının en eski ve etkili eserlerinden biridir. Türk edebiyatının benliğini koruyarak gelişip yayıldığını gösteren ve tamamen telif mahiyetinde olan mesnevi, on “bâb”a ve her “bâb” on “destân”a ayrılmıştır. Doğru cevap E’dir.

Hoca Mes’ûd’un 751/1350 tarihinde aruzun “feûlün feûlün feûlün feûl” kalıbıyla nazmettiği Süheyl ü Nev-bahâr, 5703 beyitten oluşmaktadır. Türk edebiyatında beşerî aşk konusunda yazılmış ilk mesnevi olan Süheyl ü Nev-bahâr, türünün en başarılı örneklerindendir. Klasik mesnevi tertibine uygun olarak tanzim edilen eser, teknik yönden sağlam bir şekilde oluşturulmuştur. Türkçenin aruza tatbikinde görülen acemilik ve aksaklıkların fazla görülmediği Süheyl ü Nev-bahâr, zengin ve ahenkli kafiye yapısına sahiptir. Akıcı ve sade bir dille yazılan eserde; anlatım, söz sanatları ve mazmunlarla zenginleştirilerek kuruluktan uzaklaştırılmıştır. Tasvirler ise, canlı ve durumun bütün yönlerini yansıtabilecek niteliktedir. Bu özellikler, esere XIV. asır Türk edebiyatında önemli bir yer kazandırmıştır. Doğru cevap B’dir.

Bu asırda kaleme alınan mesnevilerin bir kısmı, tarihî şahsiyet ve olaylara dayanmakla birlikte, tarihle ilgili olmaktan çıkarak destani-efsanevî bir hikâye hâlinde İslami edebiyatlara mal edilen İskender’le ilgilidir. Nitekim bu asrın önemli şairlerinden ve klasik Türk şiirinin kurucularından olan Ahmedî’nin İskender-nâme’si, bu dönemin hem en önemli mesnevilerindendir hem edebiyatımızda bu konudaki mesnevilerin ilki ve en başarılı örneğidir hem de Anadolu’da Nizâmî’nin İskender-nâme’sine yazılan ilk naziredir. Manzum Osmanlı tarihi yazma geleneğini bu eser başlatmıştır. Aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla kaleme alınan ve 334 beyitten oluşan mesnevide, Osmanlı tarihi mesnevi formunda ilk defa gerçek tarih boyutları içerisinde değerlendirilmiştir. Hem Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna ait önemli bazı bilgiler ihtiva etmesi, hem Türkçe yazılmış bilinen ilk Osmanlı tarihi olması, hem de manzum Osmanlı tarihi yazma geleneğini başlatması bakımından önemlidir. Doğru cevap D’dir.

Yûsuf-ı Meddâh’ın Maktel-i Hüseyn olarak da bilinen Maktel’i, “maktel” türünün Türkçede bilinen manzum ilk örneği olup 763/1362 tarihinde aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla Kastamonu’da kaleme alınmıştır. Ancak ilk 39 beyitte aruzun “mefâîlün mefâîlün feûlün” kalıbı kullanılmıştır. Yûsuf-ı Meddâh, her ne kadar mesnevisinin 3333 beyit olduğunu belirtse de, eser 2824 beyitten oluşmaktadır. Değişik zamanlarda okunmak için on meclis olarak tertip edilen eserdeki her mecliste, konuyla ilgili çeşitli gazellere yer verilmiştir. Candaroğulları Sultanı Celâleddîn Şâh Bâyezîd’e sunulduğu tahmin edilen eserde, Kerbelâ’yla ilgili hadiseler kronolojik sıra takip edilerek anlatılmıştır. Hz. Hüseyin’in şehit edilişinin anlatıldığı yedinci mecliste, şairin yoğunlaşan samimi ve duygulu anlatımı, okuyucuyu derinden etkileyecek tarzdadır. Sade bir dil ve üsluba sahiptir. Doğru cevap D’dir.

Tutmacı’nın Aydınoğlu Umur Bey için manzum olarak kaleme aldığı ve tıbbın önemli bir dalı olan sağlıklı beslenme bakımından önemli olan Tabîat-nâme adında küçük bir mesnevisi daha vardır. Aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılan eser, o dönemin yiyecek ve içecekleri ile ilgili bilgiler vermesiyle de dikkate değerdir. İnsanların mizaçlarına göre yemesi veya yememesi gerekli olan yiyecekler ve içeceklerden bahsedilen eserin sonunda hamam, uyku ve musiki ile ilgili bilgiye yer verilmiştir. Doğru cevap C’dir.

Anadolu’da mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk müstakil Türkçe eserler, XIV. asra aittir. Bu geleneğin ilk müstakil eseri ise asrın başlarında 707/1307 tarihinde Yûnus Emre tarafından kaleme alınan Risâletü’n-nushiyye’dir.