XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Şeyh İzzeddîn-i Esferâyânî’dir. Türkçe şiirlerinde Hasanoğlu, Farsça şiirlerinde Pûr Hasan mahlasını kullanan şairin, Devletşâh Tezkiresi’nde bir Divan’ı bulunduğu ve bu Divan’ın XV. yüzyılda Azerbaycan’da ve Anadolu’da çok tanındığı belirtilmektedir

Kadı Burhaneddîn’in esasını aşkın oluşturduğu gazelleri, her zaman insan gönlüne ve aklına hitap eden, zevk süzgecinden geçmiş, eskimeyen şiirlerdir.

Fazlullah-ı Hurûfî’nin (öl.1394) kurup geliştirdiği, harflerin sırlarına dayanan bâtinî bir akım. Bu inanca sahip olanlar,
varlığı ve yaratılışı harflerle izah etmeye çalışırlar.

Elif-nâme : Yukarıdan aşağıya doğru alfabetik sırayla bütün Arap harflerinin birer birer mısra başında yer aldığı ve bu harflere şiirin içinde çeşitli anlamlar yüklenmesinden oluşan şiirlere verilen isimdir.

Nesîmî, belki de bir propaganda şairi olması sebebi ile hep geleceğe açılır ve şiirlerinde canlı, hep taze kalacak olan samimi bir dil kullanır. Aruzu en iyi şekilde kullanan Nesîmî, ayet ve hadisleri lafız olarak şiirine katmada (=iktibasta) çok
ileri giden bir şairdir.

Germiyanoğulları Beyliği: Mehmed Bey oğlu Süleyman Şah’ın emriyle Kâbus-nâme ve Marzubân-nâme Türkçeye çevrilmiştir.

Gülşehrî, edebiyatımızda İran kahramanlarına en geniş şekilde yer veren ilk şairdir. O, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden hikâyeler tercüme ve şerh etmekle hem Mesnevî hikâyelerinin ilk çeviricisi ve Türk şerh edebiyatının öncüsü, hem de Türk tercüme edebiyatının ilk temsilcisi olmuştur.

Şathiye: Anlamı kapalı, anlaşılması şerhe muhtaç şiir demektir. Zâhirde saçma görülen, fakat şerh ve tahlil edildiği zaman anlamlı olduğu anlaşılan manzumelere verilen isimdir.

Garîb-nâme: Âşık Paşa’nın en önemli eseri olup 10613 beyitten meydana gelen ve gözleme dayanan bu mesnevi, sosyal yönü zengin, dinî, tasavvufî ve ahlaki bir eserdir.

XIV. yüzyılda geniş bir coğrafyada görülen Türk edebiyatı, Harezm, Altınordu ve Mısır sahalarında Doğu Türkçesiyle (Harezm, Kıpçak, Çağatay, Kuman-Kıpçak Türkçesi), Anadolu ve Azerbaycan’da ise Batı Türkçesi (Oğuzca) ile yazılan eserlerle geliş- meye devam etmiştir. XII.-XIII. yüzyıllarda Oğuzcaya dayalı olarak ortaya çıkan batı Türk edebiyatı, XIV. yüzyılda Anadolu ve Azerbaycan sahalarında edebî değeri ve sayıları giderek artan bir şekilde Türkçe eserler vererek gelişimini sürdürür.

XIV. yüzyıl Azerî sahasında yetişen Hasanoğlu hakkında bilinenler sınırlıdır. XIII. yüzyılın sonlarında ve XIV. yüzyılın başlarında yaşadığı tahmin edilen şairin asıl adı Şeyh İzzeddîn-i Esferâyânî’dir. Türkçe şiirlerinde Hasanoğlu, Farsça şiirlerinde Pûr Hasan mahlasını kullanan şairin, Devletşâh Tezkiresi’nde birDivan’ı bulunduğu ve bu Divan’ın XV. yüzyılda Azerbaycan’da ve Anadolu’da çok tanındığı belirtilmek- tedir. Hasanoğlu’nun şiirlerinin, çağdaşı Seyf-i Serâyî’nin nazire mecmuasında yer alması, onun Mısır’a kadar geniş bir alanda tanındığını gösterir. Hatta Sultan Gavrî (ö. 1516), Hasanoğlu’nun şiirine nazire de yazar. Ayrıca Nesîmî ve Ahmed-i Dâ’î gibi şairlere de tesir etmiştir. Ahmed-i Dâ’î’nin onun bir gazeline yazdığı nazire, ününün Anadolu’ya kadar ulaştığının işaretidir. Şairin, bilinen aruz vezniyle yazılmış Türkçe üç gazeli bulunmaktadır.

Hasanoğlu’nun bir gazelin

mefâîlün mefâîlün mefâîlün mefâîlün

Apardı könglümi bir hoş kamer yüz cân-fezâ dilber

Ne dilber dilber-i şâhid ne şâhid şâhid-i server

Men ölsem sen büt-i şengül surâhî eyleme kulkul

Ne kulkul kulkul-i bâde ne bâde bâde-i ahmer

Başumdan gitmedi hergiz senünle içdügüm bâde

Ne bâde bâde-i mestî ne mestî mestî-i sâgar

Şehâ şîrîn sözün kılur Mısır’da bir zamân kâsid

Ne kâsid kâsid-i kıymet ne kıymet kıymet-i şekker

Tutuşmayınca der-âteş belürmez haslet-i anber

Ne anber anber-i sûziş ne sûziş sûziş-i micmer

Ezelde cânum içinde yazıldı sûret-i ma’nî

Ne ma’nî ma’nî-i sûret ne sûret sûret-i dilber

Hasanoğlu sana gerçi du‘âcıdur velî sâdık

Ne sâdık sâdık-ı bende ne bende bende-i çâker

Kadı Burhaneddîn’in Türkçe Divan’ı ile Arapça yazdığı İksîrü’s-sa’âdât fî-Esrâri’l-ibâdât ile Tercîhü’t- tavzîh adlı mensur iki eseri vardır. Buna göre Türk idarecileri, beyleri içinde ilk divan sahibi olan Kadı Burhaneddîn’dir. Arapça ve Farsça şiirlerin yanında Arapça dinî eserler de yazan Kadı Burhaneddîn, büyükTürkçe Divanı ile Türk edebiyatında önemli bir yere sahiptir.

Türkçeyi, yaşadığı yüzyılda Yûnus’tan sonra en iyi kullanan şair olan Nesîmî, Yûsuf Has Hâcib, Âşık Paşa ve Yûnus Emre gibi söze büyük önem verir, sanatı ile övünür ve kendine olan güvenini de açıkça belirtir.

Buldı Nesîmî vaslı vaslı Nesîmî buldı

Üstün kamudan sözü sözü kamudan üstün

XIII. yüzyılda Anadolu’daki fikir ve sanat merkezi olan Konya, XIV. yüzyılda da bu özelliğini devam ettirmiştir. XIV. yüzyılın ikinci yarısında Germiyan Beyi Süleyman Şah’ın şair ve yazarlara verdiği değer Kütahya’yı bir kültür merkezi haline getirmiştir. Ahmedî, Şeyhoğlu Mustafâ, Ahmed-i Dâ’î (öl. 1421) gibi şairler, onun kurduğu meclislerin ortaya çıkardığı şair ve yazarlardır. XIV. yüzyılda çeşitli Anadolu beyliklerinde yazıldığı bilinen Türkçe eserlerden biri de Germiyanoğulları Beyliğinde Mehmed Bey oğlu Süleyman Şah’ın emriyle Kâbus-nâme ve Marzubân-nâme eserlerinin Türkçeye çevrilmesidir.

Eserlerinde Fars edebiyatının etkisi görülen Ahmedî, kısmen de olsa Arap edebiyatından yararlanmıştır. Ancak asıl Arap edebiyatına yönelen şair ve yazarımız ise, Erzurumlu Mustafa Darîr’dir. Yûsuf u Zelîhâ adlı mesnevisi,Sîretü’n-nebî adındaki büyük siyeri ve Yüz Hadis Tercümesi Arap edebiyatı kaynaklı eserleridir.

XIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIV. yüzyılın başlarında yaşayan Yûnus Emre, XIII. yüzyılda Anadolu’da gelişmeye başlayan tasavvufî halk edebiyatının en önemli kaynağı ve temsilcisidir. Sonraki yüzyıllarda yetişen çok sayıda şair, Yûnus Emre’den etkilenmiştir. XIV. yüzyılda Said Emre ile Kaygusuz Abdal, XV. yüzyılda Eşrefoğlu, XVI. yüzyılda Ümmî Sinân ve XVII. yüzyılda Niyâzî-i Mısrî gibi tanınmış birçok şairde, Yûnus’un etkisi açıkça görülür.

Risâletü’n-nushiyye isimli ahlaki bir mesnevisi ve Divan’ı olmak üzere iki eseri bulunan Yûnus Emre, Türk edebiyatında hem Türkçe mesnevisi ve divanı olan ilk şair hem de Anadolu’da başlayan Türk edebiyatında ilk Türkçe divan sahibi olan şairdir.

Felek-nâme: Dinî, ancak tasavvufî yönü ağır basan Farsça bir mesnevi olan Felek-nâme, 1301 yılında Gazan Han (öl. 1303) adına yazılmıştır. Gülşehrî, bu eserinde, “nereden geldik, nereye gidiyoruz?” sorularından hareketle ruh ve onun yolculuğunu, Kelîle ve Dimne, Mesnevî ve Kâbus-nâme gibi eserlerden aldığı hikâyelerle açıklamaya çalışmıştır. O, bu soruların cevabını Kur’an’da aramış ve Kur’an ayetlerine birçok telmihte bulunmuştur. Aklın öne çıkarıldığı ve ahlaki hususların da yer aldığı bu mesnevi, didaktik bir eserdir. Eserde, Gazan Han’a uzun bir methiye vardır.

Garîb-nâme: Âşık Paşa’nın en önemli eseri olup 10613 beyitten meydana gelen ve gözleme dayanan bu mesnevi, sosyal yönü zengin, dinî, tasavvufî ve ahlaki bir eserdir. Tasavvufun Türkçe olarak en ince şekilde anlatıldığı bir eser olan Garîb-nâme, “insân-ı kâmil” olmayı öğütleyen, ahlaki, öğretici bir özellik taşır. On bölümden mey- dana gelen eser, fâilâtün fâilâtün fâilün vezni ile ya- zılmıştır. Eserin başında, Farsça mensur bir dîbâce bulunmaktadır. Bundan sonra gelen 228 beyitlik kısımda tevhîdlere, münacata ve Peygamber ile dört halifenin övgüsüne yer verilmiştir. XIV. yüzyıl Anadolu Türkçesinin özelliklerini taşıması bakımından önemli olan bu eserde, birbiriyle bağlantılı bir şekilde genişleyen yaklaşık 550 konu üzerinde durulmuştur.