XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 9

196. sayfadaki bilgiler ışığında doğru cevap D seçeneğidir.

201. sayfadaki örnekte görüleceği üzere doğru cevap A seçeneğidir.

Fuzûlî’nin, Hayâlî-i Kadîm’in gazeline naziresi

Tutuşdı gam odına şâd gördügün gönlüm
Mukayyed oldı ol âzâd gördügün gönlüm
Diyâr-ı hicrde seyl-i sitemden oldı harâb
Fezâ-yı ışkda âbâd görüdügün gönlüm
Ne gördi bâdede bilmen ki oldı bâde-perest
Mürîd-i meşreb-i zühhâd gördügün gönlüm
Firâkun odını gördükçe mûm tek eridi
Sebât u sabra fûlâd gördügün gönlüm
Getürdi acz görüp ışk müşkil oldugını
Kamu hünerlere üstâd gördügün gönlüm
Degüldi beyle deminde bir ehl-i işret idi
Bu kanlar içmege mu‘tâd gördügün gönlüm
Fuzûlî eyledi âheng-i ıyş-hâne-i Rûm
Esîr-i mihnet-i Bagdâd gördügün gönlüm

Şair güzel bulup beğendiği şiirlere, hayranlık ve saygı duyduğu şairlerin şiirlerine, aynı konu, aynı vezin, aynı kafiye ve redif ile şiirler yazar. Buna “nazire yazmak”, “tanzîr etmek” veya “nazîre demek” adları verilir. Yazılan şiir de “nazire” olarak adlandırılır. Nazirenin çokluk şekli “nezâ’ir veya nezâyir”dir. Nazireyi yazan şair de “nazîre-gû” veya “nazîre-perdâz” olarak anılır. Doğru cevap C’dir.

Arap edebiyatında Cahiliyye devrinden itibaren görülen nazire, İslami dönemde Ka’b bin Züheyr’in Hz. Peygamber için yazdığı “Bânet Süâd (= Sevgili Uzaklaştı)” adındaki na’tına yazılan şiirlerle en geniş şekilde görülmeye başlanmış ve kesintisiz devam edip gelmiştir. Ancak terim olarak nazire yerine “mu’âraza” yanında “ihtizâ” ve “muhâkât” kelimeleri de kullanılmış, çok sonraları “taklîd”, “nazîr” ve “mesîl” terimlerine de yer verilmiştir. Doğru cevap A’dır.

Genellikle gazel ve kaside nazım şekilleriyle yazıldığı görülen nazirelerin, mesnevi, müstezat ve musammat nazım şekillerinde yazılmış örnekleri de bulunmaktadır. Ancak gazel tarzının nazirede önemli bir yeri vardır. Bu bakımdan farklı nazım şekillerinde yazılan şiirlere gazel ile “cevab” veya “nazire” yazıldığını da belirtmek gerekir. Kimi zaman bunun zıddı da olabilmektedir. Yerine göre bir gazelin kaside ile tanzir edildiği de vâkidir. Ayrıca gazelin kıt’a ve murabba ile tanzir edildiği, nazire mecmualarında pek çok örnekle ortaya konmuştur. Bu, gazel nazım şeklinin diğer şekillere göre daha kısa oluşundan veya sanatkârın keyfî davranışından kaynaklanmış olabilir. Doğru cevap C’dir.

Nazirenin şiirimizde ortaya çıkışını, tarihî gelişmesini ve çıkış durumunu göz önüne alırsak, Behcetü’lhadâ’ik’tan öğrendiğimize göre Türk, Arap ve Fars edebiyatlarında XIII. yüzyıldan önce, “nazire”nin varlığı söz konusudur. Bu türün Anadolu’da başlayan Batı Türk edebiyatında Yûnus Emre ile ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yûnus’un nazireleri, Ahmed-i Yesevî’nin şiirlerine yazılmıştır. Ancak Yûnus’tan önce bu türün ilk şairleri arasında yer vereceğimiz Türk şairi Hakîm Süleyman Ata’dır. Hakîm Süleyman Ata, Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerine hikmetlerle karşılık vermiş, onun yolunu sadık bir öğrencisi olarak devam ettirmiş ve şiirlerine nazireler söylemiştir. Doğru cevap D’dir.

Necâtî XV. yüzyılın son çeyreğinden itibaren bütün XVI. yüzyıl da dahil, etkisini sürdüren ve şiirlerine pek çok nazire yazılan bir şair olmuştur. XVI. yüzyılın şairleri, başta Sehî Beg, Fuzûlî olmak üzere, Bâkî’ye kadar pek çok şair Necâtî’nin şiirlerini tanzir etmiştir. Edirneli şair Sâgarî ise, ayrı bir yol tutarak Necâtî Beg’in gazellerini değiştirmek ve hicve dönüştürmek yoluyla “nakîze”ler yazmıştır (Musalı 2009: 309). Nakîze, bir şiir esas alınarak onunla aynı vezin ve kafiyede, fakat anlamca zıt konuda olan ve bir nevi zemin şiire reddiyye olarak yazılan şiirlere denmektedir. Doğru cevap A’dır.

Eserlerin eserlere nazire olarak yazılması da önemli bir konudur. Nihad Sami Banarlı, bunu daha çok Süleyman Çelebi’nin yazdığı Mevlid adı ile bilinen Vesîletü’n-necât için dile getirmektedir. Banarlı nazire için, yeniden yaratış veya daha mükemmel hâle koyuş fikrine yer vermiştir. Gerçekten Mevlid’e bakınca, Süleyman Çelebi’nin, Âşık Paşa’nın Garîb-nâme adlı eserinde geçen pek çok beyti yeniden ele alarak daha mükemmel bir hâle koyduğunu görürüz. Bunun yanında şairin, Erzurumlu Mustafa Darîr’in Sîretü’n-nebî adlı siyerindeki doğum kısmını da ihmal etmediği bir başka durumdur. Doğru cevap E’dir.

Bugünkü bilgilerimize göre, Türk edebiyatında yazılan ilk nazire mecmuası Ömer b. Mezîd’in ortaya koyduğu Mecmû’atü’n-nezâ’ir adlı eserdir. İngiltere’de, Türk Dil Kurumu’nda ve Atatürk Üniversitesi Karahanoğlu Bağış Kitapları olmak üzere üç nüshası bilinen bu eser, 1436 yılında derlenerek Sultan II. Murâd’a sunulmuştur. Mecmû’atü’n-nezâ’ir’de, Ömer b. Mezîd 84 şairden 397 şiir almıştır. Bu mecmua, Nesîmî, Ahmedî, Şeyhî gibi önde gelen sanatkârların etkiledikleri ve etkilendikleri şairleri göstermesi bakımından önemlidir. Hatta ilk olması yönü ile çığır açıcı bir özelliği de vardır. Doğru cevap B’dir.

Türk edebiyatında Ömer b. Mezîd’in Mecmû’atü’n-nezâ’ir’inden sonra yazılan ikinci bir nazire mecmuası daha vardır. Bu mecmuanın derleyici ve derleme tarihi belli değildir. Ancak Şeyhî, Ahmed Paşa, Karamanlı Nizâmî, Visâlî, Atâyî, Adnî ve Hafî’nin şiirlerine yer veren sınırlı bir nazire mecmuasıdır. Bu mecmua, zemin veya model şiir denilen şiirlere göre düzenlenmiştir. Halbuki diğer nazire mecmuaları; vezin, kafiye ve redif benzerliğine göre tertip edilmişlerdir. Doğru cevap D’dir.

XVI. yüzyılda nazire toplayan bir diğer kişi ise, Kanunî Sultan Süleyman’ın bendelerinden Pervâne Bey’dir. Pervâne Bey’in derlediği ve günümüzde daha çok Pervâne Bey Mecmuası diye anılan mecmuanın bilinen tek nüshası, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat Nu. 406’da kayıtlıdır. 641 varak olan nüshanın, baştan bir yaprağı eksiktir. Doğru cevap D’dir.

XVII. yüzyılda yazılan Metâli’ü’n-nezâ’ir, derleyeni belli son nazire mecmuasıdır. Budinli Hisâlî tarafından derlenen bu mecmua, şiirlerin sadece matla beyitlerine yer verilmesinden dolayı diğerlerinden farklıdır. Bundan dolayı mecmuaya Matâli’ü’n-nezâ’ir adı verilmiştir. Hisâlî’nin kendi matlalarının da bulunduğu mecmuadaki beyitler, vezinlere ve kafiyelere göre sıralanmıştır. Doğru cevap C’dir.

Nazire, bir şairin tanınmış bir şiirine veya şiirlerine sonradan başka bir şair veya şairin kendisi tarafından, kafiyeleri veya kafiye ve redifleri aynı olan, aynı vezin ve konuda yazılan, çoklukla gazel ve kasidelerde görülen benzer şiirlerdir. Cevap da denilen nazirenin, aynı dilde ve şivelerde olması gerekir (Gölpınarlı 1985: XXVIII).

Fars edebiyatında da ilk nazire örnekleri on ikinci yüzyılda görülmeye başlanmıştır.

Türk edebiyatında “nazire” kelimesini, “nazireler” anlamında ilk defa Fahreddîn bin Mahmûd Behcetü’l-Hadâ’ik fî-mev’izeti’l-Halâ’ik adlı eserinde kullanmıştır.

Genellikle gazel ve kaside nazım şekilleriyle yazıldığı görülen nazirelerin, mesnevi, müstezat ve musammat nazım şekillerinde yazılmış örnekleri de bulunmaktadır (Köksal 2006: 21). Ancak gazel tarzının nazirede önemli bir yeri vardır.

Kendisi örnek alınarak benzeri yazılan şiire “zemîn” veya “model” şiir denir.

Türk, Arap ve Fars edebiyatlarında XIII. yüzyıldan önce, “nazire”nin varlığı söz konusudur. Bu türün Anadolu’da başlayan Batı Türk edebiyatında Yûnus Emre (ö. 1320) ile ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yûnus’un nazireleri, Ahmed-i Yesevî’nin (ö. 1166) şiirlerine yazılmıştır. Ancak Yûnus’tan önce bu türün ilk şairleri arasında yer vereceğimiz Türk şairi Hakîm Süleyman Ata’dır. Hakîm Süleyman Ata (ö. 1194), Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerine hikmetlerle karşılık vermiş, onun yolunu sadık bir
öğrencisi olarak devam ettirmiş ve şiirlerine nazireler söylemiştir (Sertkaya 2010: 177-87).

Ahmed-i Yesevî’nin, "Hâlıkımnı izler min tün kün cihân içinde / Tört yanımdın yol indi kevn ü mekân içinde" şeklinde başlayan hikmetine karşılık Yûnus;  İstedügümi buldum eşkere cân içinde / Taşra isteyen kendü kendü nihân içinde matla’ı ile başlayan şiirini yazmıştır.