XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 5

Türk edebiyatında, şahsı ve mensup olduğu edebî toplulukla Cem Sultan, kültür ve edebî hareketler açısından başka devirlerde eşine rastlanmayan bir durum gösterir. Sarayının çevresinde sayıları oldukça çok olan bir şairler topluluğu bulunmaktadır. Başta şair şehzade olmak üzere, etrafında toplanan şairlere, Cem şairleri adı verilmiştir. Türâbî, Aynî-i Tirmizî, Sirozlu Sa’dî, Haydar, Kandî, Sehâyî, La’lî, Şâhidî, Şerîfî-i Âmidî Cem’in çevresinde bulunan şairlerdir.

Eşrefoğlu Rumî’nin bilinen eserleri Divan’ı ile Müzekki’n-nüfûs’tur. Eserlerinde açık ve anlaşılır bir Türkçe kullanmıştır. Akıcı ve gönle hoş gelen, hece ve aruz ile yazdığı şiirleri vardır.

XV. yüzyılda yaşayan tanınmış mutasavvıf şairler; Hacı Bayram-ı Velî, Kaygusuz Abdal, Akşemseddîn, Abdurrahîm-i Rumî, Eşrefoğlu Rumî, Kemâl Ümmî, Dede Ömer-i Rûşenî, Cemâl-i Halvetî, İbrâhîm Tennûrî ve İbrâhîm-i Gülşenî’dir.

Başlangıç devri kabul edilen XIV. asırda yazılan mesnevilerle XV. yüzyıldakiler arasında dil, üslup ve muhteva (içerik) yönünden büyük farklar vardır.

Türk mesnevi edebiyatı tarihinde, XV. asrın, nitelik ve nicelik bakımından, önemli bir konumu ve yeri vardır. Bunda, önceki asrın aksine, halk tipi mesnevilerine nazaran aşk konulu mesnevilerin ön plana çıkması etkili olmuştur.

Türklere has olan ve diğer İslami edebiyatların hiçbirinde görülmeyen “mevlid” türünün en olgun örneği, XV. asırda Süleymân Çelebi’nin Mevlid diye şöhret bulan Vesîletü’n-necât isimli eseridir.

Tasavvufî mesnevilerden olan Pîr Mehmed’in Tarîkat-nâme’si, Attâr’ın Musîbet-nâme’sinin çevirisidir.

Bihiştî, Hamdullâh Hamdî, Ahmed-i Rıdvân ve Kadîmî de birer Leylâ vü Mecnûn yazmışlardır.

Mecâlisü’n-nefâis

Ümmî Îsâ isimli bir şaire ait olan Mihr ü Vefâ, aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılmış ve 842 beyitten oluşmuştur. Eserin içerisinde, bazı mitolojik unsurlar bulunmaktadır. Beşerî ve ilahî aşkın ortaklaşa işlendiği hikâyenin içerisine yer yer didaktik mahiyette unsurlar da serpiştirilmiştir. Edebî değeri olmayan, ancak özellikle o dönem Türk dilinin hususiyetini ve kelime dünyasını yansıtması bakımından önemli olan eser, Sevim Yılmaz Önder tarafından yayımlanmıştır (2013).

Hızır bin İlyâs’ın Menâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî’si, Âşık Ahmed’in Kemâl Ümmî Menâkıb-nâmesi’si, Hâfız Halîl’in Menâkıb-ı Şeyh Bedreddîn’i, Kemâl Ümmî’nin Menâkıb-ı Gîlânî’si, Niyâzî’nin Hallâc-ı Mansûr Menâkıbnâme’si, Sabâyî’nin Üveys-nâme’si ve Kâtib Kemâl’in Ashâb-ı Kehf’i bu tür mesnevilerdendir.

Bir kişinin başından geçen olayların anlatıldığı manzum veya mensur esere Sergüzeşt-nâme adı verilir.

Sosyal ve beşerî ince bir hiciv ile temiz ve başarılı bir Türkçenin örneği olan Şeyhî’nin Har-nâme’si, Türk hiciv ve mizah edebiyatının şaheserlerindendir.

Yazıcı Sâlih’in Şemsiyye’si, melhame türünün, bu döneme kadar yazılanların en derli toplusu ve olgunu olup aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılan eser, 4082 beyittir. Muhtemelen Farsça bir eserden tercüme olan Şemsiyye, öğretici oluşu sebebiyle, sade ve basit bir dil ile yazılmıştır.

Fâtih, “Sahn-ı Semân” adı verilen sekiz büyük medreseyi kurmuş ve bu medreselerde Ali Kuşçu (öl. 1474), Hayâlî Şemseddin (öl. 1470), Molla Hüsrev (öl. 1480), Hocazâde Muslihiddîn Mustafa (öl. 1488), Hatîbzâde Muhyiddîn Mehmed (öl. 1495) gibi devrin en büyük âlimleri ders vermiştir.

Verilen örnek Avnî mahlaslı Fatih Sultan Mehmed'e aittir.

Padişah’ın nedimlerinden birine ilgi duyduğu şeklindeki bir söylenti üzerine hapse atılan Ahmed Paşa, “Kerem Kasidesi”ni yazarak Fâtih’e kendini affettirmiştir.

Şeyhî’nin yeğeni olan Cemâlî, Fâtih dönemi şairlerinden olup Akşehirlidir. 1410 yılına yakın bir
tarihte doğduğu ve II. Bâyezîd’in saltanatının son yıllarında vefat ettiği göz önüne alınırsa, uzun bir ömür sürmüş ve bu üç padişah döneminde şiirler yazmıştır. Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn adlı mesnevisine zeyl yazmıştır.

Târîhü’l-mu’cem fî-Âsâri Mulûkü’lacem eseri Sarıca Kemâl (Kemâl-i Zerd)'e aittir.

Melîhî: Döneminde, benzeri olmayan bir şair olup hikmetli söz söylemede öncüdür.