XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 12

XVII. yüzyılda yazılan Metâli’ü’n-nezâ’ir, derle­yeni belli son nazire mecmuasıdır. Budinli Hisâlî (ö. 1062/1652) tarafından derlenen bu mecmua, şiirlerin sadece matla beyitlerine yer verilmesinden dolayı diğerlerinden farklıdır. Bundan dolayı mec­muaya Matâli’ü’n-nezâ’ir adı verilmiştir.

Anadolu’da mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk müstakil Türkçe eserler, XIV. yüzyıla aittir. Bu gelene­ğin ilk müstakil eseri ise yüzyılın başlarında 707/1307 tarihinde Yûnus Emre tarafından kaleme alınan Risâletü’n-nushiyye’dir. Mehmet Çavuşoğlu, bu yüzyılada yazılan mesnevileri üç grupta incelemiştir: Manzum dinî destanlar, Tekke edebiyatı mahsulleri ve Klâsik Türk edebiyatı diye adlandırdığımız edebî ekolün ilk örnekleri olan, yani belli bir kültür seviyesine hitap eden, yüksek zümreyi hedef alan eserler.

Fâtih Sultan Mehmed (II. Mehmed) “Sahn-ı Semân” adı verilen sekiz büyük medreseyi kurmuş ve bu medreselerde Ali Kuşçu (öl. 1474), Hayâlî Şemseddin (öl. 1470), Molla Hüsrev (öl. 1480), Hocazâde Muslihiddîn Mustafa (öl. 1488), Hatîbzâde Muhyiddîn Mehmed (öl. 1495) gibi devrin en büyük âlimleri ders vermiştir. Bu dönemde Kitâb-ı Öklidis, Kitâb-ı Mesâdarâ Kitâb-ı Mecestî adlı eserlerin tercümeleri yapılmış, ayrıca devrin cilt sanatı da bu eserlerle ortaya konulmuştur. Arapça ve Farsça, İbranice, Keldanice, Yunanca, İslavca ve Latince bilen ve kitap¬lara düşkün biri padişahtır. Dinler, mezhepler ve inanç sistemleri ile tabiatüstü meseleleri incelemeye meraklıdır.

Fâtih devri, Orta Türkçenin son yüzyılını meydana getirir. Türkçenin Orta Türkçeden sonraki dönemlerine, Yeni Türkçe ve Modern Türkçe adları verilmiştir. Orta Türkçe; Kuzey-Doğu Türkçesi ve Batı Türkçesi olmak üzere ikiye ayrılır. XIII. ve XIV. yüzyıllarda Eski Türkçenin bir devamı olan Kuzey-Doğu Türkçesi (Hakaniye Türkçesi), XIV. asırdan sonra, Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) ve Doğu Türkçesi (Çağatay Türkçesi) şeklinde devam etmiştir. Batı Türkçesi ise Oğuz Türkçesinin kolları olan Türkiye Türkçesi ve Azerî Türkçesi şeklinde varlığını sürdürmüş ancak bu iki kol XVI. yüzyıldan itibaren ayrılmaya başlamıştır.

Avnî mahlası ile şiirler yazmıştır. Divan’ı olan ilk Osmanlı padişahıdır. Alçak gönüllü, dün¬yayı önemsemeyen, içli, lirizme yönelik ve sevgiliye bütün varlığı ile bağlı bir şairdir. Manzumelerinde sevgili¬nin büyük bir yer tuttuğu görülür.

Ahmed Paşa Kerem Kasidesi'ni yazarak Fâtih’e kendini affettirmiştir. Şiirlerini temiz, açık, akıcı ve anlaşılır bir Türkçe ile söylemiştir. Arapça, Farsça şiirlerin yanında Rumca da gazel yazmıştır. Devrin ince ve renkli hayallere sahip bir şairi olup, tasvirleri canlıdır. Nazım tekniği sağlam ve aruza hakim olan şair, mazmunları ustaca kullanır.

Fâtih’in sadrazamlarından olan Mahmûd Paşa, dönemin tanınmış şairlerindendir. Arapça, Farsça, Sırpça yanında Rumca da bilmektedir. Yeni ve orijinal söyleyişlere sahiptir. Şiirlerinde Adnî mahlasını kullanmıştır.

Fâtih devrinde Amasya’da yetişen iki kadın şairden biridir. musikide de bilgi sahibidir. Onun, tezkirelerde Fâtih adına düzenlediği belirtilen Divan’ı ele geçmemiştir. Şeyhî’ye nazireler yazmış olan Zeynep Hanım’ın, tezkirelerde verilen örneklerden sade ve samimi şiirler yazdığı anlaşılmaktadır. Arapça ve Farsça bilmektedir.

II. Bâyezîd, Adlî mahlasıy¬la şiirler yazmıştır. Divan sahibi bir padişahtır. Gönülden çok akla hitap eden hikmetli şiirler yazmıştır. Beyitlerinde tenasüp sanatına yer verir.

Zeynep Hanım’ın Divan’ı ele geçmemiştir.

Fâtih döneminde yazılan lügatlerde Türkçe de yer almıştır. Bunların başında Lutfullah bin Ebî Yûsuf el-Halimî’nin yazdığı Bahrü’l-garâ’ib adlı Farsça-Türkçe lügat yer alır. Pîr Mehmed b. Yûsuf el-Ankaravî ise Arapça-Türkçe bir eser olan Tercümânü’l luga’yı yazmıştır. Bir lügat ve fıkıh bilgini olan Pîr Mehmed, eserini Mültekâtü’s-sıhâh adlı Arapça bir lügatten tercüme etmiştir. Eser, Lugat-i Kara Pîrî adıyla da bilinmektedir. Feriştehoğlu adıyla tanınan İzzeddîn Abdüllatîf ’in Feriştehoğlu Lugati de, Arapça-Türkçe bir eserdir. Yazar, ele aldığı ve karşılığını verdiği kelimeleri, Kur’an’daki sözlere dayandırmıştır.

XV. yüzyılda yaşayan tanınmış mutasavvıf şairler: Hacı Bayram-ı Velî, Kaygusuz Abdal, Akşemseddîn, Abdurrahîm-i Rumî, Eşrefoğlu Rumî, Kemâl Ümmî, Dede Ömer-i Rûşenî, Cemâl-i Halvetî, İbrâhîm Tennûrî ve İbrâhîm-i Gülşenî’dir.

Bu dönemde yazılan mesnevileri şu başlıklar altında incelemek mümkündür: Dinî-tasavvufî-ahlaki mesneviler, aşk mesnevileri, tarihî-menkıbevi mesneviler, sergüzeşt-nâme ve hasb-i hâller, şehr-engîzler, mizahî mesneviler; ilmî ve genel kültüre ait mesneviler.

Bu dönemde mesnevi şeklinde yazılmış irili ufaklı yaklaşık 210 eser tespit edilmiştir. Bu eserlerden 37 tanesinin nüshaları bugün elimizde mevcut değildir. Bunların varlıklarını ve konularını, gerek kendi devirlerinde, gerek sonraki devirlerde kaleme alınan çeşitli eser ve kaynaklardan öğrenmekteyiz. Bu dönemde yazılan mesnevilerden 93’ü dinî-ahlaki-tasavvufî; 54’ü aşk konulu; 33’ü tarihî-destani-menkıbevi; 4’ü sergüzeşt-nâme ve hasb-i hâl; 1’i şehr-engîz; 2’si mizahî; 11’i ise ilmî ve genel kültüre aittir. Bunlardan 6’sı Farsça olarak kaleme alınmıştır.

Türklere has olan ve diğer İslami edebiyatların hiçbirinde görülmeyen “mevlid” türünün en olgun örneği, XV. asırda Süleymân Çelebi’nin Mevlid diye şöhret bulan Vesîletü’n-necât isimli eseridir.

Mevcut mi’raciyyelerin en hacimlisi olan eser, 1745 beyit olup aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılmıştır.

Kemal Ümmi’nin Kırk Armağan isimli eseri, bir hadisin manzum şerhidir.

Türk edebiyatının bilinen ilk manzum “yüz hadis”i Ferah-name'dir.

Türk edebiyatında devrin en güzel Yusuf u Züleyha mesnevisi vasfını Hamdullah Hamdi (öl. 1503)’nin eseri kazanmıştır.

Türk edebiyatında Leyla vü Mecnun hikayesini tam olarak nazmeden ilk şair bugünkü bilgilerimize göre Edirneli Şahidi’dir.