XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 11

Anadolu’da bilinen ilk Heft Peyker mesnevisi Aşki tarafından yazılmıştır.

Bu asırda, İslâmî edebiyatlarda “megazî” veya “fütûh” ismiyle anılan “gazavât-nâmeler” de önemli bir yer tutmaktadır. Bunlar, din uğrunda yapıldığına inanılan çeşitli savaş veya gerçekleştirilen fetihlerin ya müstakil ya da bir şahsiyet etrafında toplanarak nakil ve tasvir edilmesinden oluşmaktadır. Bu türün ilk örneklerine bu asırda rastlanmaktadır.

Kıvâmî’nin 28 bölümden oluşan Fetih-nâme-i Sultân Mehmed’i, 895/1490 tarihinde nazmedilerek Sultan II. Bâyezîd’e sunulmuştur.

XIV. asırda Ahmedî ile başlayan manzum Osmanlı tarihçiliğine bu dönemde, Abdülvâsi Çelebi, Ahmed-i
Rıdvân, Kemâl ve Enverî katılmışlardır. Anadolu’da oluşturulan ilk gazavât-nâme örneği, Gelibolulu Za’îfî’nin Gazavât-ı Sultân Murâd’ıdır

Kemâl Ümmî’nin Kırk Armağân isimli eseri, bir hadisin manzum şerhidir. 815/1412’den sonra yazıldığı tahmin edilen mesnevi, 205 beyitten oluşmaktadır. Sade bir dil ve akıcı bir ifadeye sahip olan, aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılan ve öğretici nitelikte olan eser, kırk bölümden
oluşmaktadır

Daha çok İran edebiyatındaki örneklerinden hareketle oluşturulan Şeyhî ve Ahmed-i Rıdvân’ın Hüsrev ü Şîrîn’i, Cemâlî’nin Hümâ vü Hümâyûn’u, Cem Sultan’ın Cemşîd ü Hurşîd’i, Şâhidî, Hamdî ve Bihiştî’nin Leylâ vü Mecnûn’u, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi’nin özgünlüğüyle dikkat çeken Heves-nâme’si ve Hamdullâh Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı bu tür eserlerdendir.

Çeşitli çalışmalarda Nizâmî’nin Mahzenü’l-esrâr’ına nazire olarak gösterilen eserin, Hâcû-yı Kirmânî’nin aynı adlı eserinin tercümesi olduğu M. Fatih Köksal tarafından tespit edilmiştir. Eserde daha çok kâmil insan, aşk, dünyanın geçiciliği, akıl ve hayâ, adalet ve cömertlik ile ilgili hikâyelere, bunlara
dair temsil ve nasihatlere yer verilmiştir. Bazı ahlaki hikâyeleri de ihtiva eden Ravzatü’l-envâr, tasavvufî
mahiyette olup 10 “bölüm” ile 17 “hikâye” üzerine tertip edilmiştir.

Hatîboğlu’nun Letâyif-nâme’si ise, Muslihiddîn Muhammed’in Arapça mensur bir eser olan Sûre-i Mülk Tefsîri’nin manzum tercümesidir.

Yûsuf ise, Yazıcıoğlu’nun Muhammediyye’sini, anlaşılmasındaki zorluk dolayısıyla, bazı dostlarının kendisinden tekrar yazmasını istemesi üzerine yeniden kaleme almıştır.

Daha çok İran edebiyatındaki örneklerinden hareketle oluşturulan Şeyhî ve Ahmed-i Rıdvân’ın Hüsrev ü Şîrîn’i, Cemâlî’nin Hümâ vü Hümâyûn’u, Cem Sultan’ın Cemşîd ü Hurşîd’i, Şâhidî, Hamdî ve Bihiştî’nin Leylâ vü Mecnûn’u, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi’nin özgünlüğüyle dikkat çeken Heves-nâme’si ve Hamdullâh Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı bu tür eserlerdendir.

Tasavvufî mesnevilerden olan Pîr Mehmed’in Tarîkat-nâme’si, Attâr’ın Musîbet-nâme’sinin çevirisidir. Sultan II. Murâd’a takdim edilen eserin, İ. Hikmet Ertaylan tarafından neşredilen (1946) Raif
Yelkenci nüshasının sadece 80 beyitlik kısmı bilinmekteydi.

Bu asırda, şairler tarafından en çok tercih edilip kullanılan aruz kalıpları; “mefâîlün mefâîlün feûlün” ile “fâilâtün fâilâtün fâilün” olmuştur.

Başlangıç devri kabul edilen XIV. asırda yazılan mesnevilerle XV. yüzyıldakiler arasında dil, üslup ve muhteva yönünden büyük farklar vardır. Dilin kullanımı, üslubun teşekkülü, ifadenin hüviyeti, veznin tatbiki, kafiyenin oluşumu, edebî sanatlar ve tasvirlerin yansıtılması önceki asra göre daha başarılı ve yetkin olarak görülmektedir. Şairlerin şiir söyle­medeki becerilerini gösteren, sanatkârane kaleme alınan ve edebî özelliğe sahip olan eserlerin sayısında ise bir artış olmuştur.

Fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbı, Anadolu’da yazılan ilk Türkçe mesnevî olan Risâletü’n-nushiyye’den başlayarak her asırda dinî, tasavvufî ve ahlaki mesnevi­ler başta olmak üzere bolca kullanılmıştır.

Dinî-ahlaki-tasavvufî mesneviler, gerek sayı ge­rekse nitelik yönünden bu dönem edebî metinleri arasında önemli bir yer tutar.

Türklere has olan ve diğer İslami edebiyatların hiçbirinde görülmeyen “mevlid” türünün en olgun örneği, XV. asırda Süleymân Çelebi’nin Mevlid diye şöhret bulan Vesîletü’n-necât isimli eseridir.

Hatîboğlu’nun yedi yıllık bir çalışmadan sonra 829/1426’da tamamlayıp Sultan II. Murâd’a tak­dim ettiği Ferah-nâme ise, dinî edebiyatın “yüz hadis” dalına ait bir örnektir. Aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılan eser, 6105 beyitten oluşmaktadır. Baştan sona mesnevi nazım şeklinin kullanıldığı eserde, farklı vezinle yazılmış yedi beyit­lik gazel tarzında bir “na’t” vardır. “Yüz bölüm”den oluşan Ferah-nâme’nin her bölümünde, bir hadis ve onunla ilgili bir hikâyeye yer verilmiştir.

Bu asrın önemli dinî-tasavvufî mesnevilerin­den olan Abdurrahîm-i Karahisârî’nin Vahdet-nâme’si, 865/1461’de aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılmış olup 4267 beyitten oluşmaktadır. Şehit Veziriazam Mahmûd Paşa’ya takdim edilen eserin konusunu, “vahdet-i vücûd” düşüncesi oluşturmaktadır.

Çâkerî, Tebrizli Ahmedî, Akkoyunlu Ya’kûb Han döneminde yaşayan Hatâyî-i Tebrîzî, ona ai­diyeti kesin olmamakla beraber Kutbuddîn Ahmed Câm ve Abdülvahhâb bu asırda Yûsuf u Züleyhâ sahibi şairlerdir. Kaynaklarda Yûsuf u Züleyhâ sahi­bi olarak gösterilen Kırımlı Abdülmecîd, Dür Big, Bihiştî Ahmed Sinân, Cemâlî ve Bekâ’î’nin eserleri ise kayıptır.

Türk edebiyatına XIV. asır şairlerinden Ahmedî’nin İskender-nâme’siyle giren bu konu, XV. asırda Ahmed-i Rıdvân tarafından tekrar işlenmiştir. Ahmed-i Rıdvân, ilk mesne­visi olan bu eserini 904/1499 yılında, Sultan II. Bâyezîd adına Ahmedî’nin İskender-nâme’sinden istifade ederek yazmış, hatta vezin ve beyit sayısı yönünden Ahmedî’ye uymuştur. Makedonyalı Bü­yük İskender’in efsaneleşmiş hayatının anlatıldığı bu eserde; onun hayatı, seferleri, kahramanlıkları ve düşünürlerle ilişkisi tarihî gerçeklere bağlı ka­lınmadan anlatılmıştır.

Türk edebiyatındaki mesneviler arasında, özel­likle konusu itibariyle, yaşanmış olaylara dayanıla­rak yazıldığı için orijinal bir yeri olan ve önemli bir yer işgal eden Firdevsî-i Rûmî’nin Kutb-nâme’si, 909/1503’te aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalı­bıyla yazılmıştır. 3500 beyit civarında olan eserin konusunu; İnebahtı, Moton ve Koron kalelerini kaybeden Venediklilerin 907/1501 senesinde Fran­sızlarla birlikte Midilli’ye saldırmaları ve buranın korunması için verilen mücadeleler oluşturmakta­dır. Kendilerine güvenilen şahıslardan edinilen bil­gilere göre tanzim edilen eserin “der-ta’rîf-i Midilli” başlığı altında; Midilli adasının coğrâfî yapısı ile bu­radaki kale, askeri güç, liman, hisar ve güzeller hak­kında geniş bilgi verilmiştir