XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 10

Klasik Çağatayca Devri (XV. yüzyılın ikinci ve XVI. yüzyılın ilk yarısı): 1469-1506 yılları arasında hüküm süren, Herat’ı siyasî merkez olması yanında devrin sanat ve kültür merkezi hâline getiren Hüseyn-i Baykara ile onun himayesinde bulunan Ali Şir Nevâî’nin başlattıkları dönemdir.

Lütfî, gazel ve tuyuğ tarzında asıl başarısını gösterdiği gibi, Gül ü Nevrûz mesnevisi ve yazdığı kasidelerinde ise dil ve üslup yanında nazım tekniği bakımından da başarılıdır.

Timur’un torunlarından İskender Mîrzâ döneminde yani XIV. yüzyılın sonları ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşamış ve Türkçe yazmış Çağatay şairlerindendir. Semerkandlı Devletşah’ın Tezkiretü’şşu‘ârâ adlı eserinde şair hakkında şu bilgi verilmiştir: “Fâzıllar ve şâ‘irlerden Mevlânâ Haydar’ın Türk ve Fars dilinde güzel ve derin mazmunlu şiirleri
vardır. Şeyh Nizâmî’nin Mahzenü’l-esrâr’ına Türkçe cevap yazmış, Emîrzâde İskender adına adamıştır.” Mecâlisü’n-nefâis’te ise Haydar Tilbe için “Türkîgûy” lakabıyla Türkçe yazdığı bildirilmektedir.

Sazlar Münâzarası adlı eseri ile tanınan Ahmedî hakkında bilgilerimiz çok sınırlıdır. Eserinden bazı bilgiler edinilse de bunlar içerisinde en sağlamı, eserin üslubundan anlaşılacağı üzere Ahmedî’nin klasik Çağatay öncesi şairlerinden oluşudur.

Otuzu aşkın çeşitli konudaki eserleri ile başlı başına bir çağı dolduran, ona kendi damgasını vuran büyük bir şair, fikir adamı, devlet adamı ve hepsinin üzerinde dil ve ulus arasındaki köprüyü kurmasını bilen bilinçli bir Türk dili savunucusu ve hadimi
(=hizmetçisi) idi. Bu düşünce ile Türklüğü aydınlatan eserler verdi ve Türkçe için çalıştı.
Farsçanın resmî dil olarak hüküm sürdüğü, Fars edebiyatının Molla Câmî ile zirveye ulaştığı ve aydın kesimin Farsça yazmayı meziyet saydıkları dönemde Nevâî’nin, Türkçenin birçok yönden Farsçadan üstün bir dil olduğunu savunması ve Türkçe ile de
yüksek bir edebiyat meydana getirmenin mümkün olduğunu bizzat eserleriyle ispat etmesi, genç şairleri Türkçe yazmaya özendirmesi göz önüne alınırsa, kültür ve edebiyat hayatımızdaki yeri ve hizmeti daha iyi anlaşılır.

İyi bir asker, iyi bir idareci olan Baykara, aynı zamanda iyi bir şairdi.

Çağatay adı, Cengiz Han’ın ikinci oğlunun adından gelmektedir.

Çağatay sözünün Moğol devletine ve ulusuna ad olarak kullanılması ise Çağatay’ın ölümünden (1242) sonra gerçekleşmişti.

Çağatayca, sadece Orta Asya Türk devletlerinde değil Osmanlı sahasında ve Avrupa Rusya’sında Oğuz grubu dışında kalan Müslüman Türkler tarafından da birçok şairin özendiği ve bu dilde eser verdiği klasik bir dildir.

Anadolu’da mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk müstakil Türkçe eserler, XIV. asra aittir. Bu geleneğin ilk müstakil eseri ise asrın başlarında 707/1307 tarihinde Yûnus Emre tarafından kaleme alınan Risâletü’n-nushiyye’dir.

Tekke edebiyatı eserleri içerisinde en meşhurları Gülşehrî’nin Mantıku’t- tayr’ı ile Âşık Paşa’nın Garîb-nâme’sidir.

Kemâloğlu’nun Ferah-nâme’si, Pîr Mahmûd’un Bahtiyâr-nâme’si, Mehmed’in Işk-nâme’si, Şeyhoğlu’nun Hurşîd ü Ferahşâd’ı, Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i, Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i, Hoca Mes’ûd’un Süheyl ü Nev-bahâr’ı, Ahmedî’nin İskender-nâme’si ve Cemşîd ü Hurşîd ’i klasik Türk edebiyatının ilk örnekleridir.

Büyük komutanların din uğruna yaptıkları savaşları ve bu savaşlarda gösterdikleri kahramanlıkları anlatan manzum veya mensur eserlere Gazavât-nâme denir.

Ahmedî (öl. 815/1412)’nin 808/1405 tarihinde aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla kaleme aldığı Tahkîk-i Mi’râc-ı Resûl’ü, bugünkü bilgilerimize göre Anadolu’da telif tarihi bilinen en eski müstakil “mi’râc-nâme”dir.

Kur’an-ı Kerim’i usulüne uygun bir şekilde okumanın kural ve kaidelerinden bahseden ilim veya kitaba tecvit denir.

Bu asrın önemli şairlerinden ve klasik Türk şiirinin kurucularından olan Ahmedî (öl. 815/1412-13)’nin İskender-nâme’si, bu dönemin hem en önemli mesnevilerindendir hem de edebiyatımızda bu konudaki mesnevilerin ilki ve en başarılı örneğidir. Bugünkü bilgilere göre, manzum Osmanlı tarihi yazma geleneğini bu eser başlatmıştır.

Hz. Peygamber’in torunu ve Hz. Ali’nin oğlu olan Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişini anlatan manzum ya da mensur esere maktel adı verilir.

Ahmedî’nin Tervîhu’l- ervâh’ı, tıpla ilgilidir.

Çağatay Türkçesi veya Çağatayca ile Orta Asya Türk-İslam yazı dilinin Karahanlı ve Harezm-Altın Ordu Türkçelerinin devamındaki yazı dili kaste­dilmektedir. Çağatay Hanlığı döneminde göçebe Türklerin dili olduğu tahmin edilen ve Timurlular zamanında şekillenen bu yazı dili, klâsik şeklini Ali Şir Nevâî ile almıştır. Çağatay Türkçesi, XIX. yüzyılın sonuna kadar Orta Asya Türk devletlerinde yazı dili, edebî dil ve diplomasi dili olarak kullanılmıştır.

Nevâî, Hüseyn-i Bayka­ra, Hamîdî, Muhammed Sâlih, Şeybânî, Ubeydî ve Babür bu dönemin başlıca temsilcileridir.