XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Kıpçaklar XII. Yüzyıl boyunca Gürcistan’da, Güney Rusya’da, Romanya’da, Bulgaristan’da ve Macaristan’da önemli roller oynadılar. Ruslarla çatışmaları Igor Destanının konusu oldu. Bir kısmı Macaristan’da kalarak Macarlaştı. Bir kısmı Başarabya bölgesinde ilk Roman devletini kurdu. On binlerce Kıpçak askeri, Gürcü krallarının ve kraliçe Tamara’nın talebi üzerine Gürcü ordusunun esas kitlesini oluşturdular ve Selçuklu Oğuzlarına karsı Gürcüleri korudular. Dede Korkut boylarındaki Kıpçak-Oğuz çatışmalarının son katmanı, XII. yüzyıldaki bu mücadelelerdir.

Genel literatürde “Karısık Dilli Eserler” diye adlandırılan Behcetü’l-Hadaik fî Mev’izetü’l-Halaik, Kudurî Tercümesi,Ali’nin Kıssa-i Yusuf’u, Kitab-ı güzîde, Kitab-ı gunya, Süleymaniye Kütüphanesindeki bir Kur’an tercümesi gibi eserlerde hem geleneksel yazı dili olan Karahanlı Türkçesi özellikleri, hem de yeni oluşturulan yazı dilinin esas alındığı Oğuz Türkçesinin özellikleri görülmektedir. Oğuz Türkleri esaslı, Anadolu ve çevresi merkezli sahada yüzyıllar boyunca süren güçlü bir siyasi idarenin var olması bu bölgede oluşan yeni yazı dilinin de bağımsız olmasını ve gelenekselleşmesini sağlamıştır.

Kıpçaklar, Bizans ve Latin kaynaklarında Kuman, tarihî Rus kaynaklarında Polovets, Macarlar tarafından Kun olarak adlandırılmışlardır.

Sadi’nin 1258 yılında yazdığı Gülistan adlı eserinin bilinen en eski tarihli Türkçe tercümesidir. 1 Eylül 1391 tarihinde tamamlanan tercüme Seyf-i Sarayî tarafından Kıpçak Türkçesiyle yazılmıştır. Tercümeden çok adaptasyon karakterinde olan eserin yazarı Seyf-i Sarayîhakkında bilinenler oldukça sınırlıdır. Adından Altın Ordu’nun baskenti Saray’dan olduğu anlaşılmaktadır (Karamanlıoğlu 1989: XXIV). Seyf-i Sarayî eseri Mısır’da hacipler hacibi Emir Bathâs adına tercüme etmiştir. Serbest çeviri özelliği taşıyan eser Kıpçak Türkçesinin bilinen tek edebi eseridir. Eserin sonunda Seyf-i Sarayî’nın kendi şiir ve nazireleri de vardır.

Kodeks Kumanikus’un 55 yapraktan oluşan ve İtalyanlar tarafından hazırlanan birinci defteri iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kısa bir Latince girişten sonra sırayla Latin, Fars ve Kıpçak dilleri üzerine üç paralel sütun halinde tertip edilmiş sözlükler yer almaktadır. Burada fiiller, isimler, sıfatlar, zamirler ve ele alınmıştır. Bu bölüm yaklaşık 1560 Türkçe kelimeyi içermektedir. Bu bölümde sözler dönemin Latin alfabesine göre sıralanmıştır. İkinci bölümde eşya adları, ticaretle ilgili sözler, kıymetli tasların adları, kültür ve sosyal hayatla ilgili sözler, meslek adları vb. konularla ilgili sözlerden gruplar oluşturulmuştur. Bu bölümdeki sözlerin toplam sayısı 1120’dir.

18 Aralık 1312’de Kahire’de tamamlanmış olan kitabın yazarı Endülüslü Ebu Hayyan’dır. Türkmen ve Kıpçak Türkçesinin dil özelliklerini barındıran eser Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır. Eser, sözlük, dil bilgisi ve cümle bilgisi olmak üzere üç bölümde düzenlenmiştir. Sözlük bölümünde isim ve fiiller karışık olarak Arap alfabe sırasına göre düzenlenmiştir. Türkçe sözlere genellikle tek sözden oluşan Arapça anlamlar verilmiştir.

Ötümlü kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle akıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. -d->-y-, -d>-y: adai > ayai (IM 128a/4), adır-> ayır- (MĞ 72b/3), tod- > toy- (IM8a/2), tıd- > tıy- (IM 283b/1). -ğ->-y-, -ğ>-y: teğin > deyin (KTS 60), teğis- > deyis- (KTS 60), teğirmen > teyirmen (KTS 273), teğ-> tey (KTS 273)

Kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayına ünsüz sızıcılasması denir. -i>-v/-w, -i->-v-/-w-;-ğ>-v/-w, -ğ->-v-/-w-: ioi->iov- (IM 441a/6) / iow- (IM441a/5), kiğür-> kevür- (IM 101b/4), yaiui > yawui (IM 11b/8), tüğme > tüvme (KTS 228), oiul>ovul (KTS 207), bai >bav (KTS 25), soiui> sovui (MĞ 88a/6); öğren- > övren- (KTS 213), sailık > savlui (KTS 229).

Kıpçak sahası metinlerinde dudaklar yuvarlakken oluşan o, ö, u, ü ünlülerinin sırasıyla dudaklar düz iken boğumlanan “a, e, ı, i” düz ünlülerine dönüşmesine ünlülerde düzlesme denir.
-u- > -a- : yoiun- > yoian- (IM 186a/4).
-ü > -e, -ü- > -e- : törü > töre (IM 321a/3), süñük > süñek (IM 91a/8).
-ü > -i : çürü- > çüri- (IM 116a/2), yürü- > yüri- (IM 77).
-u- > -ı-: ariun > ariın (IM 90b/3), çuiur > çuiır (IM 36b/6), yoiaru > yoiarı (IM16a/7)

Kıpçaklar, Bizans ve Latin kaynaklarında Kuman, tarihî Rus kaynaklarında Polovets, Macarlar tarafından Kun olarak adlandırılmışlardır.

Genel literatürde “Karısık Dilli Eserler” diye adlandırılan eserler şunlardır: Behçetü’l-Hadaik fî Mev’izetü’l-Halaik, Kudurî Tercümesi, Ali’nin Kıssa-i Yusuf’u, Kitab-ı Güzîde, Kitab-ı Gunya. Bu eserlerde hem geleneksel yazı dili olan Karahanlı Türkçesi özellikleri, hem de yeni oluşturulan yazı dilinin esas alındığı Oğuz Türkçesinin özellikleri görülmektedir. Münyetü’l-Guzat ise Arapçadan Türkçeye tercüme edilmiş, konusu askerlikle ilgili olan bir eserdir.

Yukarıdaki seçeneklerde yer alan eserlerden yalnızca Kitab-ı Mecmu-ı Tercüman-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî isimli eser sözlük ve gramer türü bir eserdir. Diğerleri ise Edebiyat, din, askerlik, baytarlık vb. alanlarındaki metinler başlığı altında toplanan eserlerdir.

Yukarıdaki seçeneklerde yer alan eserlerden Kodeks Kumanikus isimli eser sözlük ve gramer türü bir eserdir. Diğerleri ise Edebiyat, din, askerlik, baytarlık vb. alanlarındaki metinler başlığı altında toplanan eserlerdir.

Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye’nin yazarı, yazıldığı yer ve yazılış tarihi bilinmemektedir. Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmış sözlük ve bir konuşma kılavuzu özelliği taşımaktadır. Eser 24 bölüme ayrılmıştır. Allah, gök ve yerdekiler, sular, güzel kokulu bitkiler, meyveler, ağaçlar vb. kavramların her biri bir fasıl oluşturur.

Kıpçak sahası eserlerden Kodeks Kumanikus Latin grafiğine dayanan alfabelerle, Memluk bölgesinde yazılan diğer eserler ise Arap grafiğine dayanan alfabe ile yazılmıştır.

Çeneler arasındaki aralık fazlayken boğumlanan “a, e, o, ö” geniş ünlülerin sırasıyla çeneler arasındaki aralık azken boğumlanan “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşmesi Kıpçak sahası metinlerinde de görülmektedir.

Önceki sesin sonraki sesi bir şekilde etkileyerek kendisine benzetmesine ilerleyici benzeşme denir.

Boğumlanmaları sırasında ses telleri titreşmeyen ötümsüz ünsüzlerin ses telleri titreşerek oluşan ve karşılıkları olan ötümlü ünsüzlere (p>b, t>d, v>f, g>k, i>i, s>j, ç>c, s>z) dönüşmesi olayıdır.

Boğumlanmaları sırasında ses telleri titresen ötümlü ünsüzlerin ses telleri titreşmeden oluşan ve karşılıkları olan ötümsüz ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. Kıpçak sahası metinlerinde ünsüz ölümsüzleşmesi özellikle -z >-s ses değişmesinde görülür. Örnek: bulunmaz-bulunmas. ögren- > övren ve tabar > tafar şıkları ünsüz sızıcılaşmasına, tegin > deyin şıkkı ünsüz akıcılaşmasına ve bin- > min şıkkı da ünsüz genizsileşmesine örnektir.