XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Genel literatürde “Karışık Dilli Eserler” diye adlandırılan Behcetü ’l-Hadâik fî Mev’izetü ’l-Halâik, Kudürî Tercümesi, Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u, Kitab-ı Güzîde, Kitab-ı Gunya, Süleymaniye Kütüphanesindeki bir Kur’an tercümesi gibi eserlerde hem geleneksel yazı dili olan Karahanlı Türkçesi özellikleri hem de yeni oluşturulan yazı dilinin esas alındığı Oğuz Türkçesinin özellikleri görülmektedir.

Arapçadan Türkçeye tercüme edilmiş, konusu askerlikle ilgili olan bir eserdir. Eseri tercüme edenin kim olduğu ve tercüme edildiği yer bilinmemektedir. Günümüze ulaşan tek nüsha, Gazi Altunboğa adına 1446/1447 tarihinde istinsah edilen eser “Münyetü'l-Guzât”tır.

Kodeks Kumanikus’un ilk satırlarında 1303 tarihi yazılı olan ve 1362 yılında Petrarca tarafından Venedik Cumhuriyetine hediye edilen eserin günümüze ulaşan tek nüshası, İtalya’da Venedik Saint Marcus kütüphanesindedir. Kodeks Kumanikus’un anlamı “Kıpçak Kitabı”dır. Kodeks Kumanikus’un birinci bölümünde kısa bir Latince girişten sonra sırayla Latin, Fars ve Kıpçak dilleri üzerine üç paralel sütun hâlinde tertip edilmiş sözlükler yer almaktadır.

Kitab fi'l-Fıkh bi-Lisâni’t-Türkî, Çeşitli fıkıh kitaplarından derlenen fetvaları içermektedir; kitabın yazarı, yazıldığı yer ve tarih bilinmemektedir. Ancak 1421 yılında vefat eden Sultan Tatar’ın hazinesinde bulunmasından anlaşılacağı üzere, bu eser 1421 tarihinden daha önce yazılmıştır. Eserin günümüze ulaşan ve 429 yapraktan oluşan tek nüshası İstanbul Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi bölümündedir.

“ı” ünlüsü geniş bir ünlüdür, “a” ünlüsü ise dar bir ünlüdür. “ı” ünlüsü “a”ya dönüşerek genişlemiştir.

“u” ünlüsü yuvarlak bir ünlüdür, “a” ünlüsü ise düz bir ünlüdür. “u” ünlüsü “a”ya dönüşerek düzleşmiştir.

“e” ünlüsü ince bir ünlüdür, “a” ünlüsü ise kalın bir ünlüdür. “e” ünlüsü “a”ya dönüşerek kalınlaşmıştır.

“t” ünsüzü ötümsüz bir ünlüdür, “d” ünsüzü ise ötümlüdür. “t” ünsüzü “d” ünsüzüne dönüşerek ötümlüleşmiştir.

Kapantılı ünsüz: Sesin boğumlanması sırasında, hava akımının önüne bir engelin çıkıp geçidi tamamen kapatıp açılmasıyla oluşan ünsüzlere kapantılı ünsüz; geçidin daralmasıyla oluşan ünsüzlere sızıcı unsuz denir. Ünsüz Sızıcılaşması: Kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. “ğ” sesi sızıcı bir ses olan “v” ünsüzüne dönüşmüştür.

Kıpçak çölü veya Kıpçak bozkırı anlamına gelen Dest-i Kıpçak, Kafkas Dağlarının kuzeyinde, Dinyester ırmağı ile Irtis ırmakları arasındaki bölgenin tarihî adlandırmasıdır.

İlk satırlarında 1303 tarihi yazılı olan ve 1362 yılında Petrarca tarafından Venedik Cumhuriyetine hediye edilen eserin günümüze ulasan tek nüshası, İtalya’da Venedik Saint Marcus Kütüphanesindedir. Latince olan Kodeks Kumanikus’un anlamı “Kıpçak Kitabıdır. Kodeks Kumanikus, Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türklerinden İtalyanlar ve Almanlar tarafından derlenmiş malzemelerden oluşan iki değerin birleştirilmesiyle oluşmuş bir eserdir.

Yazma b-r eser-el yazısıyla kopyalama işine istinsah adı verilir. Örneğin İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümünde bulunan Kitabü’l-Idrak li-Lisani’l-Etrak kopyası, ismi bilinmeyen birisi tarafından 1335 tarihinde istinsah edilmiştir.

1343 veya 1345 yılında Halil bin Muhammed el-Konevî adlı Konyalı bir Türk tarafından yazılmış veya istinsah edilmiş olan eser bir sözlük ve dil bilgisidir. 63 yaprağı Arapça-Türkçe sözlük ve dilbilgisi, 13 yaprağı Moğolca-Farsça sözlük olan eserin günümüze ulasan tek nüshası Hollanda’da Leiden Akademi Kütüphanesi’ndedir.

Cemâleddin Ebu Muhammed Abdullah et-Türkî tarafından 14. yüzyılın ikinci yarısında veya XV. yüzyılın baslarında yazıldığı tahmin edilen Arapça-Türkçe bir sözlüktür. Günümüze ulasan tek nüshası Paris’te Biblioteque Nationale Türkçe Yazma Bölümündedir. Eser, normal satırlar olarak değil, ikinci yapraktan itibaren zikzaklı baklava dilimi biçiminde yazılmıştır.

Arapçadan Türkçeye tercüme edilmiş, konusu askerlikle ilgili olan bir eserdir. Eseri tercüme edenin kim olduğu ve tercüme edildiği yer bilinmemektedir. Günümüze ulasan tek nüsha, Gazi Altunboga adına 1446/1447 tarihinde istinsah edilmiştir (Uğurlu 1987:12). 115 yapraklık günümüze ulasan tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi III. Ahmed bölümündedir.

Memluk sultanının nedimi olan Tolu Beg adına 14. yüzyılın sonunda tercüme edildiği sanılan eser at ve veterinerlikle ilgilidir. Nerede ve kim tarafında tercüme edildiği bilinmemektedir. 10 bölümden oluşan eserin ilk sekiz bölümünde atların özellikleri, dokuzuncu bölümde atların kusurları ve en uzun yeri tutan onuncu bölümde ise atların hastalıkları ve tedavi yolları anlatılmaktadır.

Sesler, ses aygıtının çeşitli noktalarında bazen tek tek genellikle grup grup bogumlanırlar. Seslerin çeşitlenmesine ses telleri, küçük dil, dil, damak, dişler ve dudaklar katkıda bulunur. İşte bu boğumlanma özelliklerine göre sesler öncelikli olarak ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki-ye ayrılır.

İlerleyici benzeşme, Önceki sesin sonraki sesi bir şekilde etkileyerek kendisine benzetmesidir. Örneğin Türkçe kökenli sözlerin kök veya gövdeleri ile çekimlenmiş şekillerinde; alıntı sözlerin ise Türkçe ek almış şekillerinde yan yana gelen ve ötümlü / ötümsüz karşılıkları bulunan ünsüzler arasında görülen düzenli ünsüz benzeşmelerine uyum denir. Genellikle ilerleyici benzeşme seklinde ortaya çıkan bu ses olayı, daha çok, sözler ile ekler arasında görülür.

Akıcı ünsüz, ses boğumlanırken hava akımı geç d n n gen s olmasıyla çıkarılan seslerdir. Ötümlü kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle akıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır.

XI. Yüzyıl baslarında Yayık boylarında yasayan Kıpçaklar 1030 yılı civarında Idil’i geçerek Uzları Batı’ya ittiler ve Rus knezlikleriyle komsu oldular. Rus kaynakları ilk defa 1055 yılında Kıpçaklardan bahseder. Bu tarihten itibaren Kıpçaklar, Deşt-i Kıpçak denilen Avrasya’nın en önemli aktörlerinden biri haline gelirler. 1080’lerde Kıpçak hâkimiyeti, “Balkas gölü-Talas havalisinden Tuna ağzına kadar” yayılmıştı; ağırlık merkezi Don-Dinyester boylarıydı.