XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

18 Aralık 1312’de Kahire’de tamamlanmış olan ve yazarı Endülüslü Ebu Hayyan olan kitabın adı Kitabü’l-İdrak li-Lisani’l-Etrak'tır. Türkmen ve Kıpçak Türkçesinin dil özelliklerini barındıran eser, Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır.

1343 veya 1345 yılında Halil bin Muhammed el-Konevî adlı Konyalı bir Türk tarafından yazılmış veya istinsah edilmiş olan ve bir sözlük ve dil bilgisi olan eser Kitab-ı Mecmu-ı Tercüman-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî'dir. 63 yaprağı ArapçaTürkçe sözlük ve dil bilgisi, 13 yaprağı Moğolca-Farsça sözlük olan eserin günümüze ulaşan tek nüshası Holanda’da Leiden Akademi Kütüphanesi’ndedir.

Ses boğumlanması için gerekli hava akımının ağızdan çıkmasıyla oluşan ağızsı ünsüzün, hava akımın burundan çıkmasıyla oluşan bir genizsi ünsüzün etkisiyle geniz ünsüzüne dönüşmesi olayına ünsüz genizsileşmesi adı verilir. "beñze-> meñze-" örneğinde b->m- dönüşmesi görülmektedir.

Dudak ünlüsü veya ünsüzünün etkisiyle, yanlarında bulunan sesin dudak ünsüzüne dönüşmesi olayına "ünsüz dudaksılaşması" denir. "köñlek > kömlek" örneğinde -ñ- > -m dönüşmesi görülmektedir.

Kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayına "ünsüz sızıcılaşması" adı verilir. "oġul>ovul" örneğinde olduğu gibi bu ses olayında "-ġ>-v/-w, -ġ->-v-/-w-;-g>-v/-w, -g->-v-/-w-" dönüşümleri meydana gelir.

a, e, ı, i düz ünlülerinin sırasıyla o, ö, u, ü yuvarlak ünlülerine dönüşmesi olayına "ünlülerde yuvarlaklaşma" adı verilir. "kirpik > kirpük" örneğinde "-i- >-ü-" dönüşmesi görülmektedir.

İnce ünlülerin kalın ünlüye dönüşmesi olayına "ünlü kalınlaşması" adı verilir. "teñri > tañrı" örneğinde "-e- > -a-" dönüşümü görülmektedir.

Düzlük uyumu, dudak düz iken boğumlanan “a,e,ı,i” düz ünlülerinin kalınlık incelik uyumları da dikkate alınarak aynı sözde bir arada bulunmasıdır. "ḳazılmış, ḳayıtmaḳlıḳ" buna örnek iken,; "degül, iksülük, kiçür- , niçük gibi örneklerde düzlük uyumunun dışına çıkılmıştır.

Münyetü’l-Guzat, Arapça'dan Türkçe'ye tercüme edilmiş, konusu askerlikle ilgili olan bir eserdir. Eseri tercüme edenin kim olduğu ve tercüme edildiği yer bilinmemektedir. Günümüze ulaşan tek nüsha, Gazi Altunboga adına 1446/1447 tarihinde istinsah edilmiştir. 115 yapraklık günümüze ulaşan tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi III. Ahmed bölümündedir. Mütercim eserini altı fen üzerine tertip ettiğini belirtmesine rağmen nüshada ata binmek, süngü tutmak, kılıç kullanmak, ok atmak ve top vurmak konuları bulunmaktadır.

Sadi’nin 1258 yılında yazdığı Gülistan adlı eserinin bilinen en eski tarihli Türkçe tercümesi "Kitab Gülistan bi’t-Türk"tür. 1 Eylül 1391 tarihinde tamamlanan tercüme Seyf-i Sarayî tarfından Kıpçak Türkçesiyle yazılmıştır. Tercümeden çok adaptasyon karakterinde olan eserin yazarı Seyf-i Sarayî hakkında bilinenler oldukça sınırlıdır. Seyf-i Sarayî eseri Mısır’da hacipler hacibi Emir Bathâs adına tercüme etmiştir. Serbest çeviri özelliği taşıyan eser Kıpçak Türkçesinin bilinen tek edebi eseridir. Eserin sonunda Seyf-i Sarayî’nin kendi şiir ve nazireleri de vardır.

Kitabü’l-İdrak li-Lisani’l-Etrak
18 Aralık 1312’de Kahire’de tamamlanmış olan kitabın yazarı Endülüslü Ebu Hayyan’dır.
Türkmen ve Kıpçak Türkçesinin dil özelliklerini barındıran eser Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır. Eser, sözlük, dil bilgisi ve cümle bilgisi olmak üzere üç bölümde
düzenlenmiştir. Sözlük bölümünde isim ve fiiller karışık olarak Arap alfabe sırasına göre
düzenlenmiştir. Türkçe sözlere genellikle tek sözden oluşan Arapça anlamlar verilmiştir.
Eserin günümüze ulaşan üç nüshası bulunmaktadır. İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümünde bulunan nüsha, ismi bilinmeyen birisi tarafından
1335 tarihinde istinsah edilmiştir. Baştan sona harekeli olan eserde Türkçe sözler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Bölümünde bulunan nüsha 1402 yılında Ahmet bin Şafi tarafından Lâzkiye’de istinsah edilmiştir.
Eserin üçüncü nüshası Kahire’de Dârü’l-Kütüb Kütüphanesinde bulunmaktadır

Kitabu Bülgatü’l-Müştak fî Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak
Cemâleddin Ebū Muhammed Abdullah et-Türkî tarafından 14. yüzyılın ikinci yarısında veya XV. yüzyılın başlarında yazıldığı tahmin edilen Arapça-Türkçe bir sözlüktür.

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye
Memluk Kıpçak sahasına ait bir sözlük olan eserin yazıldığı tarih ve yer kesin olarak bilinmemektedir. Eserin tek nüshası İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümündedir. Harekeli olmayan eserde Türkçe sözler kırmızı, Arapça sözler siyah mürekkeple yazılmıştır. Eserde bazen Türkmen ve Kıpçak diyalektleri arasındaki farklılıklar da gösterilmektedir. Kıpçak sözlük ve gramerleri arasında gerçek
Kıpçak dil özelliklerini en iyi yansıtan kitaptır.

El-Kavanînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye
Arapça olarak 15. yüzyılın başlarında Kahire’de yazıldığı tahmin edilen bir Türkçe dil bilgisidir. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa bölümünde bulunan eserin bilinen tek nüshası 85 yapraktır. Arapça sözler siyah mürekkeple, Türkçe sözler ise harekeli
olarak kırmızı mürekkeple yazılmıştır.
El-Kavānin’in diğer Memlük sahası dilcilik eserlerinden ayrılan en önemli yönü, sözlük bölümünün olmayıp sadece gramerden ibaret bulunmasıdır. Eser; fiil, isim ve ekler olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır. Sonuç kısmında da fiillerin teklik ikinci kişi emir biçimleri liste halinde verilmiştir

Kitab Gülistan bi’t-Türk;

Sadi’nin 1258 yılında yazdığı Gülistan adlı eserinin bilinen en eski tarihli Türkçe tercümesidir. 1 Eylül 1391 tarihinde tamamlanan tercüme Seyf-i Sarayî tarfından Kıpçak Türkçesiyle yazılmıştır.

Ünlülerde Darlaşma
Çeneler arasındaki aralık fazlayken boğumlanan “a, e, o, ö” geniş ünlülerin sırasıyla
çeneler arasındaki aralık azken boğumlanan “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşmesi Kıpçak
sahası metinlerinde de görülmektedir.
-e->-i- : beze- > bize-, teş- > tiş- (MG 72b/3).
-a->-ı- : yaldırım > yıldırım (İM 81a/4)

Ünlü Kalınlaşması
İnce ünlülerin kalın ünlüye dönüşmesi olayıdır.
-e- > -a- : teñri > tañrı

Ünsüz Ötümsüzleşmesi
Boğumlanmaları sırasında ses telleri titreşen ötümlü ünsüzlerin ses telleri titreşmeden
oluşan ve karşılıkları olan ötümsüz ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. Kıpçak sahası metinlerinlerin ünsüz ötümsüzleşmesi -z >-s ses değişmesinde görülür.
-z >-s: bulunmaz > bulunmas (MG 38a/1), köküz > köküs 
d->t-: düşmen > tuşman

ḳr > rḳ göçüşmesi: aḳrun > arḳın

Ünlülerde Genişleme
ı, i, u, ü dar ünlülerinin sırasıyla a, e, o, ö geniş ünlülerine dönüşmesi olayıdır.
-ı- > -a-, -ı > -a : yalıñ > yalañ (GT 115/2), aşağı > aşaġa (KK 44a/10), sarımsaḳ >
saramsaḳ