XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Eklendikleri sözlerin anlamını değiştirmeyen, sözlerin kök ve gövdelerine işleklik katan, onları söz grubu ya da cümledeki diğer sözlerle ilişkiye sokan eklere çekim ekleri denir.

Yalın hâl, hâl sistemi içerisinde ek almadan kullanılan ve ismin asıl biçimi sayılan, ismin başka unsurlara bağlı olmayan şeklidir. Yalın hâl cümlede öznenin bulunduğu hâldir. İsimleri bu hâle sokmak için kullanılan bir hâl eki yoktur.

Bulunma hâli, fiillerle ilişkide olan ismin bulunduğu yeri bildirir. İsimle fiil arasında mekân ilişkisi gösteren bulunma hâli, Çağatay Türkçesinde +DA ekiyle yapılır ve ek, ünsüz uyumuna uyar.

Çağatay Türkçesinde I. Tipteki I. Kişi teklik eki “min”dir.

Eylemin konuşan kişinin gözü önünde gerçekleştiğini ifade eden zamana “görülen geçmiş zaman” denilir.

Çağatay Türkçesinde yaygın olarak kullanılan gelecek zaman eki “-GAy; -GA”dır.

Çağatay Türkçesinde II. kişi teklik emir kipi “Ø; -GIl; -GIn”dır.

Çağatay Türkçesinde şart birleşik çekimi, zaman almış asıl fiilden sonra ¬ir- / i¬- yardımcı fiiline şart kipi ekinin getirilmesiyle yapılır.

Çağatay Türkçesinde fiillerin hareket isimlerinin ifadesi için -mAK ve -Iş ekleri kullanılmıştır. Özellikle -mAK eki yaygın bir kullanım alanına sahiptir ve bu ekin +lIK ekiyle genişlemiş şekli -mAKlIK eki aynı görevde kullanılmıştır.

Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade eden tasvir fiiline yeterlik fiili denir. Çağatay Türkçesinde yeterlik fiilinin olumlu ve olumsuz şekilleri al- yardımcı fiili ile yapılır.

İsimlerin söz grubu veya cümledeki diğer sözlerle olan ilişkisini göstermek amacıyla girdikleri çekime hâl çekimi denir. Çağatay Türkçesinde dokuz hâl çekimi vardır. Bunlar: İlgi hali, Yükleme hali, Eşitlik hali, Yönelme hali, Yalın hal, Bulunma hali, Ayrılma hali, Vasıta hali, Yön hali’dir. Zıtlık hali bunlardan biri değildir.

Söz gruplarında ve cümlelerde fiilin yaptığı işten etkilenen ismin bulunduğu hâle yükleme hali denir.

Bulunma hâli, fiillerle ilişkide olan ismin bulunduğu yeri bildirir. İsimle fiil arasında mekân ilişkisi gösteren bulunma hâli, Çağatay Türkçesinde +DA ekiyle yapılır ve ek, ünsüz uyumuna uyar. Yukarıdaki cümlede geçen “köñülde” kelimesi ismin bulunma hal ekini almıştır.

Eylemin başkasından duyulduğu, başkasından öğrenildiği ya da sonradan farkına varıldığı bilgisine dayanan öğrenilen geçmiş zaman çekimi Çağatay Türkçesinde üç farklı ekle yapılmaktadır. Bunlar –mIs, -p turur / -pDUr / -p ve -GAn / -GAndUr / -GAn turur ekleridir.

Tasarlanan hareketin emir seklinde olduğunu göstermek için kullanılan kiptir. Emir kipinde her kişi için ayrı ek bulunur. Birinci ve üçüncü kisi emir ekleri yerine göre istek ifadesi için de kullanılabilir. Çağatay Türkçesinde “AlIñ; -AlIm; -AlI” I. Kişi Teklik için kullanılan emir kipleridir.

Çağatay Türkçesinde –sA ile çekimlenen kip “şart kipi”dir. Bu kip, hareketin şart seklinde tasarlandığını ifade eder.

Çağatay Türkçesi metinlerinde istek ifadesi için özel bir kip eki bulunmamaktadır. İstek ifadesi için özellikle -GAy / -GA gelecek zaman ekinden yararlanılır. Bunun yanında emir kipinin birinci kişi ekleri de yerine göre istek işleviyle kullanılır.

Çağatay Türkçesinde birleşik çekimler ir- / i- yardımcı fiili ile yapılır.

-GAn: Bu ek Çağatay Türkçesinde hem geniş zaman hem de geçmiş zaman ifadeli sıfat fiiller yapar. Örnek: Kılgalı kiygen libasın ol büt-i ziba benefs (GS 278-1); Otka tüsken tilbe yañlıg ıztırab oldı yana (GS 550-2).

Fiillere eklenerek onların hareket hâllerini ifade eden eklere zarf fiil ekleri denir. Bu ekler, eklendikleri fiilleri cümlede zarf yaparlar ya da yardımcı fiillerin önüne gelerek birleşik fiil oluştururlar.