XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

+sI III. teklik Kişi iyelik eki, +(I)ñIz II. çokluk kişi iyelik eki, + nI yükleme hâli ek, +GA yönelme durumu ekidir. Çağatay Türkçesi’ndeki ilgi hâli eki +nIñ / +nUñ ekidir.

“körmegeysin” sözcüğü gelecek zamanda çekimlenmiş bir fiildir.

Çağatay Türkçesinde I. tekil kişi -AyIn; -yln; -Ay eki ile yapılmaktadır. “yaşurayın” sözcüğü I. tekil kişi ile çekimlenmiştir.

Eklerle ilgili özellikler şunlardır: -mAs: Olumsuz geniş zaman ifadeli sıfat fiil ekidir. -GU: Gelecek zaman ifadeli sıfat fiiller türetir. -GAn: Bu ek Çağatay Türkçesinde hem geniş zaman hem de geçmiş zaman ifadeli sıfat fiiller yapar. -ArgA / -UrgA / -rgA: Amaç ve sebep ifade eden zarflar oluşturur.-GAnçA: Zaman işleviyle kullanılarak cümlede zaman zarfı yapar. II, III ve V numaralı ekler sıfat fiil ekleridir.

-(I)p /-(U )p ; -(I)bAn / biçimleri de olan -(U)bAn zarf fiil eki Türkiye Türkçesi’ndeki –(y)Ip eki ile aynı anlamda ve görevde kullanılmaktadır.

-GU+iyelik ekleri+turur / -GU +iyelik ekleri+Dur / -GU yapısı Çağatay Türkçesinde kesin gelecek zamanı ifade eden bir şekildir.

Çağatay Türkçesinde kullanılan şimdiki zaman ekleri -AdUr /-ydUr; -A / -y şeklindedir.

İlgi hali eki Çağatay Türkçesinde genel olarak +nIñ / +nUñ şeklindedir. “Ba‘zınıñ musahebetidin hoşnüd u behre-mend durur biz.” cümlesindeki “ba’zınıñ” sözcüğü üzerinde ilgi hâli eki bulunmaktadır.

“Gerçi hayret seyl-i eşki közlerimni kıldı ak.” cümlesinde “közlerimni” sözcüğü sırasıyla çokluk eki, bir tekil kişi iyelik eki ve yükleme hâli eki almıştır.

Çağatay Türkçesinde -mAK eki yaygın bir kullanım alanına sahiptir ve bu ekin + lIK ekiyle genişlemiş şekli -mAKlIK eki aynı görevde kullanılmıştır. “Bolsa dûzahda hayalın tenge köymeklik helâl.” Cümlesindeki “köymeklik” sözcüğü üzerinde –mAKlIK isim fiil eki vardır.

Çağatay Türkçesi eserlerinde çokluk ifadesi için +lAr eki kullanılmaktadır. İlgi hâli için +nIñ eki, yükleme hâli için de +nI eki genelleşmiştir. Yönelme hâli eki +GA ötümsüz ünsüzle biten tabanlarda +KA şeklinde yaygınlaşmış ve iyelik ekli isimlere +A şeklinde de eklenmiştir. Bulunma hâli eki genel Türkçeden farklı değildir ve +DA şeklindedir. Ayrılma hâli için dar ünlülü +DIn kullanılmaktadır. Eşitlik hâli için +çA eki kullanılmıştır. Vasıta hâli için kullanılan +n ve +lA ekleri kalıplaşmış bazı sözlerde kalmış, bu hâl için yaygın olarak birle, bile, bilen çekim edatları kullanılmıştır.

Çağatay Türkçesinde,yön hâli için kullanılan ekler kullanımdan düşmüştür. Eski Türkçeden beri üçüncü kişi iyelik ekleri ile hâl ekleri arasında görülen zamir n’sinin kullanılmaması Çağatay Türkçesinin belirgin özelliklerinden biridir.

Öğrenilen geçmiş zaman için Eski Türkçeden beri kullanılan -mIs ekinin kullanımı azalmış, onun yerine -p turur / -p tur /-p şekilleri genelleşmiştir. Şimdiki zaman ifadesi için -A / -y turur kalıbı ve -A / -ydUr; -y ekleri kullanılmıştır. Eski Türkçeden beri gelecek zaman için kullanılan -GAy ekinin yanında, -GU turur yapısı kesin gelecek zaman ifadesi için kullanılmaktadır.

yüz+ü+ñ+din “isim+ys+iyelik 2.t.k.e.+ayrılma h.e.”

Her kişi için ayrı eklerin kullanıldığı emir çekimindeki eklerde çok çeşitlilik vardır. Ayrıca üçüncü kişiler için kullanılan -dik ve –dikler emir ekleri Çağatay Türkçesine özgü eklerdir. Sart kipi -sA ekiyle yapılmakta ve kişi ifadesi için ikinci tipteki kişi ekleri kullanılmaktadır.

Ördek: isim+niñ: ilgi h.e.; muña: “bu” işaret zamirinin yönelme hâli; barı: isim+sı: iyelik 3.t.k.e.+n: yükleme h.e.; kuş: isim+çı: iiye+lar: çokluk eki; kıl-: fiil -sa: şart eki, Ø: 3.t.k.e.

B seçeneğinde yörüşte –Iş, E seçeneğinde ise köymeklik –mAKlIK isim fiil ekini almıştır. C seçeneğinde yıglayu –yU, D seçeneğinde Külerde ise –ArdA zarf fiil ekini almıştır. Tanır sözünde –r eki sıfat fiil ekidir.

+AK: baş+ak ve +GA: baş+ka isimden isim yapan yapım eki almıştır. +Gar- +Kar-: baş+kar- isimden fiil yapan yapım eki almıştır. -z- / -(I)z- / -(U)z-: öt-üz- fiilden fiil yapan yapım eki almıştır. -GUR / -KUr: öt-gür fiilden isim yapan yapım eki almıştır.

bar: isim, ir-: ek fiil, -miş: öğrenilen g.z 3.t.k.e.

Çağatay Türkçesinin klasik öncesi döneminde, şairlerin yetiştikleri bölgelere ve ait oldukları etnik gruplara göre eserlerinde bir takım yerel unsurların olduğu görülmektedir. Ayrıca o dönem şair ve yazarlarının İran edebiyatından etkilenmiş olmaları dolayısıyla edebî ürünlerde Arapça ve Farsça unsurlar artmıştır. Ali Şir Nevâyî’den itibaren tam anlamıyla bir edebî dil hâline gelen Çağatay Türkçesinde Arapça ve Farsça unsurların yanında Moğolca alıntıların da arttığını görüyoruz.