XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Çağatay Türkçesinde dokuz hâl çekimi vardır. Bunlar: Yalın Hâl, İlgi Hâli, Yükleme Hâli, Yönelme Hâli, Bulunma Hâli, Ayrılma Hâli, Eşitlik Hâli, Vasıta Hâli, Yön Hâli ve Aitliktir. Doğru cevap D’dir.

Çağatay Türkçesinde eşitlik hâli +çA ekiyle yapılmaktadır ve bu ek ünsüz uyumuna bağlı değildir. Örnekler: kılça teniga yükleme köp kāf tagını (LD 2153); işikiñde itçe hem bolmadı bizge i‘ibār (LD 499); Ey hoş ölmek ki yüz miñ cānça bar / kaysı cān ki ‘ömr-i cāvidānça bar (LT 395); bilgenimçe kavmnı alıp baray (LT 1584); Teniñçe imes köñlekiñ içre kılsa (BV 290-5); anıñ hamide ahlākıça sözni bu muhakkar evrākda sıgıştursa mu bolur? (MN 461-27).  Doğru cevap A’dır.

Bu hâlin çekimi için Eski Türkçeden beri kullanılan ek +(I)n + (U)n ekidir. Tarihî Türk lehçelerinde, zamanla bu ekin kullanımı azalmış ve vasıta ifadesi için edatlı çekimler yaygınlaşmıştır. Çağatay Türkçesinde vasıta ifadesi için birle, bile ve bilen edatları yaygın olarak kullanılmakla birlikte, vasıta eki +n de seyrek olarak ya da bazı isimlerde kalıplaşmış olarak bu hâli ifade etmeye devam etmektedir. Örnekler: nāzüklük ile aldıñ köñlümni bakıp ogrın (LD 961); Sinsizin bezm içre kat kat kan köñül bi-tāb idi (GS 606-1); Ansızın yok sabr ile tākat maña (LT 649); Su urup terkin kirek Hakdın tevellā iylemek (FK 338-9). Doğru cevap A’dır.

I. tipteki kişi ekleri kişi zamiri kaynaklıdır. Çağatay Türkçesinde I. tipteki kişi ekleri geniş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zamanın çekimlenmesinde kullanılır. Örnekler: bilür min (MSD 531); körer min (LD 308); yazmay min (GS 255-2); kalıptur min (LD 1724); salmagay sin (GS 79-5); körer sin (LD 1420); kılıp sin (LD 1354); körgüzür Ø (FŞ 164/16); tegürmegey Ø (LM 1156); körgey biz (LD 1620). “körmedük” kelimesinde II. tipte kişi eki kullanılmıştır. Doğru cevap C’dir.

A seçeneğindeki cümle görülen geçmiş zaman ile, C seçeneğindeki şimdiki zaman ile, D seçeneğindeki gelecek zaman ile, E seçeneğindeki geniş zaman ile yazılmıştır. B seçeneğindeki cümle öğrenilen geçmiş zamanla yazılmış, olumsuz bir cümledir. Doğru cevap B’dir.

Emir kipinde II. kişi, teklik için kullanılan ekler Ø; -GIl; -GIn’dır. Şu halde doğru cevap B’dir.

Gereklilik ifadesi için Çağatay Türkçesi metinlerinde “-sA + kerek” yapısı kullanılır. Örnekler: kiçe kündüz kirek kılsak çemen sahnıda me’vānı (MSD 264); ‘Alem tig barça biglerniñ başı kökke kirek tigse (MSD 71); cemāl u hüsnüñe söz yok vefā kirek bolsa / mini hōd öltüredür sin revā kirek bolsa (LD 171); sizdin kirek ögrense perī ādemīlikni (LD 1014); Hakdın ni aña kilse kerem bilse kirek (NC 28B/6). Doğru cevap E’dir.

Çağatay Türkçesinde ek fiilin olumsuz biçimi irmes / imes sözüyle yapılmaktadır. İsim cümlelerinde yüklemi olumsuz yapan bu söz, ir- ek fiilinin olumsuz geniş zaman çekiminden kalıplaşmıştır. Örnekler: Şükr kim gāfil imes min bir dem anıñ yādıdın (FK 490-1); Ol at irmes ni üçün andın togar yahşı urug (MSD 398); bu kad irmes irür rūh-ı musavver (LD 510); kim yahşı imestür kişiniñ asru uzunı (LD 1884); behremend imesler (ML 778a-25). Doğru cevap D’dir.

-mAs: Olumsuz geniş zaman ifadeli sıfat fiil ekidir: İşikiñ toprakıñ közge tapılmas tūtiyā kılma (MSD 3); Vasl tapman veh tükenmes derd imiş derd-i firāk (MN 689a-18); kılmas işlerni kılmak (ÇEK 107); ve mihride ‘āşık cān birse, bāver kılmaslıgınıñ bī- sebeblıgıda (MN 687b-13). Doğru cevap E’dir.

İsimden Fiil Yapan Ekler
+a-: aş+a-, at+a-, til+e-;
+Al-: az+al-, oñ+al-, sag+al-;
+Ar-: oñ+ar-, kök+er-, yaş+ar-;
+Ay-: körk+ey-, muñ+ay-;
+dA-: al+da-, ün+de-;
+ga-. say+ga-;
+Gar- +Kar-: baş+kar-, kut+kar-;
+I- / +U-: aġr+ı-, bay+ı-, berk+i-;
+K- / +(I)K- / +(U)K-: at+ık-, bir+ik-, tar+ık-, yagı+k-;

+lA-: agır+la-, boguz+la-, söz+le-, iye+le-;

+r-: belgü+r-, iski+r-, kaygu+r-;
+rA-: muñ+ra-, tilbe+re-;
+rgA- / +(I)rgA- / +(U)rgA-: muñ+urġa-, az+ırga-, tañ+ırga-;

+sA-. su+sa-.

Doğru cevap C’dir.

Çağatay Türkçesi eserlerinde isimlerin çokluk şekillerini yapmak için +lAr eki kullanılmıştır. Örnekler: kişiler (NC 23B/13), yıllar (MSD 726), közler (LD 590), tiller (ML T775a/12), müsülmānlar (BV 470-1)

İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime ya da neye ait olduğunu ve iyenin şahsını ve sayısını gösterir. Çağatay Türkçesi eserlerinde iyelik ekleri, ünlüyle biten kök ve gövdelere doğrudan, ünsüzle bitenlere ise bir yardımcı ünlüyle getirilirler.

Bulunma hâli, fiillerle ilişkide olan ismin bulunduğu yeri bildirir. İsimle fiil arasında
mekân ilişkisi gösteren bulunma hâli, Çağatay Türkçesinde +DA ekiyle yapılır ve ek, ünsüz uyumuna uyar. Örnekler: Ölerde kalamagay irdi köñülde bu hasret (MSD 644); Hatun kişide becoz hatā bolmas imiş (NC 36A/9); tüşümde vaslı irdi ay köñül (GS 373-4); köñlide kılıp nühüfte derdin (LM 1124); sunıñ ārzusıda dem urmayın (Sİ 5297).

Eylemin, içinde bulunulan zaman diliminde ortaya çıktığını ifade eden şimdiki zaman çekimi için eski Türkçede geniş zaman ekleri kullanılmıştır. Şimdiki zaman için ayrı bir ek kullanılması Harezm ve Kıpçak Türkçesi dönemlerinde başlamış ve bu ek Çağatay Türkçesinde yaygınlaşmıştır. Çağatay Türkçesinde kullanılan şimdiki zaman ekleri -AdUr / -ydUr; -A / -y şeklindedir. Örnekler: Şu‘le ruhsārıga köñlüm kuşı aylanadur (FK 177-1); Tüz cādde içre yolıdın aza durur (NC 33B/3); başın köredür min koyı igriliki çındur (LD 626); mini hōd öltüredür sin revā kirek bolsa (LD 171); öterde yiñ salışı ilni mübtelā kıladur (LD 381); Merkebin kördi ki otlaydur turup (LT 2264); Baba sini diydürler ki birevni öltürüp-sin (NM 704-13); Gül-i ra‘nā kibi kāgız üze nāmeñni yazmay min (GS 255-2); nazm libāsı kiye durur (MN 670a/20, 21); Börini tutup keledür biz saña (ÇEK 137).

Gereklilik ifadesi için Çağatay Türkçesi metinlerinde “-sA + kerek” yapısı kullanılır. Örnekler: kiçe kündüz kirek kılsak çemen sahnıda me’vānı (MSD 264); ‘Alem tig barça biglerniñ başı kökke kirek tigse (MSD 71); cemāl u hüsnüñe söz yok vefā kirek bolsa / mini hōd öltüredür sin revā kirek bolsa (LD 171); sizdin kirek ögrense perī ādemīlikni (LD 1014); Hakdın ni aña kilse kerem bilse kirek (NC 28B/6).

Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi: Çağatay Türkçesi metinlerinde ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekiminde irmiş / imiş ve irken / iken biçimleri kullanılmıştır. Örnekler: Didiler kim nā-tamām irmiş henūz (LT 2151); Ol ay yañım cefā kılsa vefā irmiş (MSD 585); ne uykusı agır irmiş meniñ bu bahtımnıñ (LD 609); közdin yırak bolsa köñildin yırak imiş (LD 829); ‘Işkıdın çün kim murād ölmek imiş (LT 1693); Sultān Baysungur mülāzimi irkendür (MN 22-13); Sāgarç Semerkandnıñ tört yıgaçıda bir kintdür. Şeyh andın ikendür. (NM 650-21); Kirmān vilāyetiniñ Māhān digen kintide sākin irkendürler. (NM 651-23).

mAy; -mAyIn: Bu zarf fiil ekleri olumsuzluk ifadesi taşırlar: Min kim tapmay bu kāmrānlıg (LM 1106); Berg ivürmey reng gül solmay töker irmiş hazān (GS 551-6); Ölmeyin tapmas bu devletni kişi (LT 1714); Çıkmayın bu deyrdin mümkin imes bolmak halās (FK 488-4).

Fiilden İsim Yapan Ekler
-A: koş-a, tol-a;
-AK: yat-ak, böl-ek;
-ç: ökün-ç, kılın-ç, tın-ç;
-çAK: avun-çak, bürün-çek;
-ÇI: tilen-çi;
-G / -(I)G / -(U)G: açı-g, öl-üg, kuru-g;
-GA / -KA: kıs-ka, yumurt-ka;
-GAK / -KAK: ay-gak, bat-kak, kaç-kak;
-GIç / -GUç: tal-gıç, süz-güç, ör-güç;
-GU / -KU: yar-gu, iç-kü, al-gu bir-gü;
-GUçI / -KUçI: oku-guçı, sat-kuçı, kez-güçi;

Fiilden Fiil Yapan Ekler
-Ar-: çık-ar-, kayt-ar-, kit-er-;
-DIr- / -DUr-
: ak-tur-, atlan-dur-, kil-tür-, öl-tür-;
-GAr- / -KAr-: büt-ker-, toy-gar-;
-GUlA- / -KUlA-: at-kula-, çap-kula-;
-GUr- / -KUr-; az-gur-, yit-kür-;
-GUz- / -KUz-: oltur-guz-, tir-güz-, kör-güz-;
-k- / -(I)k-; az-ık-, kaç-ık-;
-l- / -(I)l- / -(U)l-: biti-l-, boya-l-, kıl-ıl-, oku-l-;
-mA-: al-ma-, bol-ma-, kör-me-;
-n- / -(I)n- / -(U)n-: tile-n-, kör-ün-, yasa-n-, çal-ın-;
-r- / -(U)r-: aş-ur-, iç-ür-, kaç-ur-, yit-ür-;
-ş- / -(I)ş- / -(U)ş-: bir-iş-, kör-üş-, sözle-ş-, ur-uş-;
-t-: meñze-t-, oku-t-, yalbar-t-, yügür-t-;
-y-: ko-y-, to-y-;
-z- / -(I)z- / -(U)z-: ak-ız-, em-iz-, öt-üz-, tam-ız-.

Yeterlik Fiili
Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade eden tasvir fiiline yeterlik fiili denir. Çağatay Türkçesinde yeterlik fiilinin olumlu ve olumsuz şekilleri al- yardımcı fiili ile yapılır. Asıl fiilin üzerine gelen -A / -y zarf fiil eki al- yardımcı fiiliyle birlikte yeterlik ifade eder. Yeterlik fiilinin olumsuzu için Çağatay Türkçesinde bil- yardımcı fiili de kullanılmış olmakla beraber al- yardımcı fiili zamanla olumlu ve olumsuz çekimlerde yaygınlaşmıştır. Örnekler: nazarımdın öter baka bilmen (LD 2307); anıñ mu‘ciz nizāmıdın rivāyeti bola alur (NC 1A/11); cüz’ disem, kaysı cüz’niñ bir harfi mazhar-ı küll bola algay (NC 5A/6-7); hem hūb ayta alur irdi (MN 453-13); hiç kişi taklid kıla almadı. (MN 351-20); melikü’l-kelāmları şi‘r aytmaydurlar, belki ayta almaydurlar (MN 688a-7).