XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Çekim Ekleri:Eklendikleri sözlerin anlamını değiştirmeyen, sözlerin kök ve gövdelerine işleklik katan,onları söz grubu ya da cümledeki diğer sözlerle ilişkiye sokan eklere çekim ekleri denir.

İsim çekimi çokluk, iyelik ve hâl çekimlerinden oluşur.

Çağatay Türkçesinde dokuz hâl çekimi vardır.

Yükleme Hâli:Söz gruplarında ve cümlelerde fiilin yaptığı işten etkilenen ismin bulunduğu hâldir.

I. tipteki kişi ekleri kişi zamiri kaynaklıdır. Çağatay Türkçesinde I. tipteki kişi ekleri geniş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zamanın çekimlenmesinde kullanılır.

-GAy; -GA:Çağatay Türkçesinde yaygın olarak kullanılan gelecek zaman ekidir. Bu ek Çağatay Türkçesinde yerine göre istek kipi ifadesi için de kullanılır.

Emir Kipi:Tasarlanan hareketin emir şeklinde olduğunu göstermek için kullanılan kiptir. Emir kipinde her kişi için ayrı ek bulunur. Birinci ve üçüncü kişi emir ekleri yerine göre istek ifadesi için de kullanılabilir. Çağatay Türkçesinde emir kipi için kullanılan ekler şunlardır:Emir Kipi Teklik I. Kişi için kullanılan ekler  -AyIn; -yIn; -Ay ekleridir.

Gereklilik ifadesi için Çağatay Türkçesi metinlerinde “-sA + kerek” yapısı kullanılır.

-GU: Gelecek zaman ifadeli sıfat fiiller türetir.

Çağatay Türkçesinde Fiilden Fiil Yapan Ekler:-Ar-: çık-ar-, kayt-ar-, kit-er-;-DIr- / -DUr- : ak-tur-, atlan-dur-, kil-tür-, öl-tür-; -GAr- / -KAr-: büt-ker-, toy-gar-; -GUlA- / -KUlA-: at-kula-, çap-kula-;-GUr- / -KUr-; az-gur-, yit-kür-; -GUz- / -KUz-: oltur-guz-, tir-güz-, kör-güz-

cāvidānça kelimesinde eşitlik hâli bulunmaktadır.  (sonsuza kadar, ebedi) , tilekim (dileğim) ,  köñüllerni (gönüllerin) ,  köñlümiz (gönlümüz) , kanımnı (kanımı)

‘’Ger kuyaşka il nazar kılsa közige yaş tolar ‘’ cümlesinde kuyaş-ka ve köz-i-ge kelimelerinde yönelme hâli bulunmaktadır.

Cümlelerde fiiller sırasıyla; görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zamanda çekimlenmişlerdir.

İsterem yüz menzil ötkey min ‘adem sahrāsıdın ( istek kipi ) , Alem tig barça biglerniñ başı kökke kirek tigse. ( gereklilik kipi ) , Sirişk allıda müjgān şāhı sançıp baglayın dir min. ( emir kipi ) , Kasd-i cānım kılsañız min yüz çivirmes min bigim. ( şart kipi ) , Koymaga sin ilgiñdin sāgarnı meger her­giz. ( istek kipi )

bilmes idim. ( hikâye ) , Kim uş kiçürgil, uruguñga kılduk irse sitem. ( şart ) , Er körmediñ irse kökdeki ay. ( şart ) ,  Hem revān ve hem puhte aytur irkendür. ( rivayet )

Ne uykusı agır irmiş meniñ bu bahtımnıñ. ( Ek-fiilin öğrenilen geçmiş zamanı )  Köñül yüz min tümen yara irür her nāz-ı yarımdın. - Ve ol kündin biri her yir­de ki bar min, barçaga nukaddem min.- Mundın artuk yok turur bu yolga zād. - Sin egerçi bir uluska şāh sin / Tiñri yolında velī gümrāh sin. ( Koyu renkte olanlar ek- fiilin geniş zaman ekleridir. )

A seçeneğinde köy-meklik isim fiil eki, B seçeneğinde öl –mek-ni isim fiil eki almıştır. C seçeneğinde tüş-ken sıfak fiil eki, E seçeneğinde kel-miş-içe sıfat fiil eki almıştır. D seçeneğinde ise bar-gaç zarf fiili eki almıştır.

oltur – guz – mak ( oldurmak, yapmak )

Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade eden tasvir fi­iline yeterlik fiili denir. Çağatay Türkçesinde yeterlik fiilinin olumlu ve olumsuz şekilleri al- yardımcı fiili ile yapılır. Asıl fiilin üzerine gelen -A / -y zarf fiil eki al- yardımcı fiiliy­le birlikte yeterlik ifade eder. Yeterlik fiilinin olumsuzu için Çağatay Türkçesinde bil- yar­dımcı fiili de kullanılmış olmakla beraber al- yardımcı fiili zamanla olumlu ve olumsuz çe­kimlerde yaygınlaşmıştır. Ay-ta al-ur

‘’özidin’’  isimdir.