XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Ali Şir Nevâyî’nin Türk dili tarihi açısından en önemli eseri Farsça ile Türkçeyi karşılaştırdığı ve Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu kanıtlamaya çalıştığı Muhâkemetü’l-lugateyn adlı eserdir. Bu eser de alanında ilk olması bakımından çok önemli bir yere sahiptir. Nevâyî bu eserinde Türkçenin söz varlığı bakımından Farsçadan ne kadar üstün olduğunu örneklerle göstermiştir. Ayrıca, kendisinin Türkçe yazma macerasını anlatmış, gençlerin Türkçe dururken Farsça ile şiir yazmalarını eleştirmiştir. Ali Şir Nevâyî’nin milli bilincini, Türk diline karşı duyduğu bilinçli sevgiyi en iyi yansıtan eserdir.

Çağatay Türkçesi eserlerinde p ünsüzü genellikle be, ç ünsüzü genellikle cim, g ünsüzü genellikle kef bazen de keşideli kef ile yazılmıştır. Bir geniz ünsüzü olan ñ sesi için genellikle nun ve kef harfleri kullanılmıştır. Ayrıca, Çağatay Türkçesinde kullanılan Arap alfabesinde ünsüzleri işaretlemek için yeteri kadar harf olmasına rağmen bazen iki farklı Türkçe ses için tek harfin kullanılması bir yazım özelliğidir. Örneğin, be harfi hem b hem de p sesi için; cim harfi hem c hem de ç sesi için kullanılmıştır.

Ünlü türemesi, söyleyişi kolaylaştırmak amacıyla iki ünsüz arasında hece oluşturabilecek şekilde bir ünlünün türemesidir. Daha çok yabancı kökenli kelimelerde görülen bir ses olayıdır. Örnek: hükm > hüküm; ‘ömr > ‘ömür.

Ünsüz Sızıcılaşması, kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. -p->-f- : toprak > tofrak, yaprak > yafrak, oprak > ofrak. Bu örneklerde görülen bu sızıcılaşma olayı, Nevâyî’den itibaren Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biri olmuştur.

Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemine verilen bir ad olup 15. Yüzyıl başlarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular (1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.

Timur 1370 yılında Semerkant şehrini merkez yaparak Timurlular saltanatını kurmuştur. Otuz beş yıl süren hükümdarlığı sırasında imparatorluğun sınırlarını Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya kadar genişletmiştir.

Sekkâkî’nin günümüze ulaşan tek eseri Divan’dır ve iki nüshası vardır. Nüshalardan biri Londra Biritish Museum’da, diğeri ise Özbekistan Fenler Akademisinde kayıtlıdır. Her iki nüshada da eksiklikler bulunmaktadır. Divanında yer alan şiirlerinden Sekkâkî’nin usta bir şair olduğu görülmektedir. Şiirlerinde aliterasyona, halk dilinden alınan deyimlere ve atasözlerine rastlanır.

15. yüzyılın ilk yarısında Çağatayca şiirleriyle şöhret kazanan Lutfî, Çağatay edebiyatının gelişmesinde çok önemli rol oynayarak hem çağdaşlarına hem de kendisinden sonra Çağatay edebiyatını zirveye ulaştıracak olan Ali Şir Nevâyî’ye etkide bulunmuş önemli bir şairdir.

Atâyî’nin günümüze kadar ulasan tek eseri Divan’ıdır. Divan, gazellerden ibaret olup gazellerin toplam sayısı 260’tır. Atâyî’nin şiirlerinin dili halk diline çok yakındır.

Hüseynî mahlasını kullanan şair Hüseyin Baykara’dır. 1438 yılında Herat’ta doğmuştur. Baba ve anne tarafından Timurlular hanedanına mensuptur. Gençliği birçok mücadeleler ve taht kavgalarıyla geçmiştir. 1469 yılında Horasan tahtına oturduktan sonra 1506 yılına kadar süren saltanatı süresince Herat’ı kültür ve sanat merkezi haline getirmiştir. 1507 yılının başlarında Özbeklere karşı yaptığı bir savaş sırasında vefat etmiştir. Mezarı Herat’tadır.

Ali Şir Nevâyî çeşitli tür ve konularda 29 eser yazmıştır. Yazmış olduğu bu eserlerle Çağatay edebiyatını klasik bir seviyeye getirmiş ve eserlerinin bazıları yalnız Çağatay edebiyatı için değil bütün Türk edebiyatı için de ilk olma özelliğini kazanmıştır.

Ali Şir Nevâyî’nin bütün eserleri “Mükemmel Eserler Toplamı” adıyla 1987 ile 2000 arasında Taşkent’te 16 cilt halinde yayımlanmıştır. Türkiye’de de pek çok eseri yayımlanmış ve yayımlanmaya devam etmektedir.

Çağatay Türkçesi eserlerinde bir geniz ünsüzü olan ñ sesi için genellikle nun ve kef harfleri kullanılmıştır.

Türkçe kökenli sözlerin kök veya gövdeleri ile çekimlenmiş şekillerinde; alıntı sözlerin ise Türkçe ek almış şekillerinde yan yana gelen ve ötümlü / ötümsüz karşılıkları bulunan ünsüzler arasında görülen uyuma ünsüz uyumu denir.

Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemine verilen bir ad olup 15. yüzyıl baslarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular (1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.

Bazı Türk boylarının çeşitli sebeplerle batıya doğru göçleri sonucunda ortak olan yazı dili bölünmeye başlamıştır. Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları kendi lehçeleri esasında Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) yazı dilini oluştururken, Karadeniz’in güneyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları da Batı Türkçesi (Oğuz Türkçesi) yazı dilini oluşturmuşlardır. Orta Asya’da kalan Türk toplulukları da Doğu Türkçesi (Harezm Türkçesi) yazı diliyle eserler vermeye devam etmişlerdir. Böylece 13-15. yüzyıllar arasında Türk dünyasında üç ayrı yazı dili kullanılmıştır.

Fuat Köprülü, edebî gelişmeleri göz önünde bulundurarak Çağatayca kelimesinin an-lamını genişletmiştir. Fuat Köprülü’ye göre Çağatayca, 13.-14. yüzyıllarda Çağatay İmparatorluğu ve Altın Ordu’nun kültür merkezlerinde gelişmiş Orta Asya Edebî lehçesi olup klasik seklini 15. yüzyılda, Timurlular zamanında almış ve bu lehçe ile zengin bir edebiyat yaratılmıştır. F. Köprülü Çağatayca’yı şu dönemlere ayırır: Maveraünnehir: “Nehrin ötesi” anlamına gelen söz, Orta Asya’da Ceyhun (Amu Derya) ve Seyhun (Sir Derya) nehirleri arasında kalan tarihî bölgenin adıdır. 1. Erken devir Çağatayca’sı (13-14. yüzyıllar); 2. Klasik öncesi Çağatayca (15. yüzyılın ilk yarısı); 3. Klasik Çağatayca (15. yüzyılın ikinci yarısı); 4. Klasik Çağatayca’nın devamı (16. yüzyıl); 5. Çöküş Devri (17-19. yüzyıllar).

Ali Sir Nevâyî’nin ilk divanını yazdığı 1465 yılına kadar süren bu hazırlık döneminin belli başlı temsilcileri şunlardır: Sekkâkî, Lutfî, Haydar Tilbe, Yusuf Emîrî, Seydî Ahmet Mirzâ, Gedâyî, Atâyî, Ahmedî, Yakînî. Hamidi ise Klasik Çağatay Türkçesi dönemi temsilcilerindendir.

15. yüzyıl sairlerinden Seydî Ahmet Mirzâ, Timur’un torunlarından Mîrânsah’ın oğludur. Şahruh zamanında Horasan valiliği yapmıştır. Türkçe ve Farsça “Divan”ı da olan yazarın elimize ulaşan tek eseri ise “Ta’aşşuk-nâme”dir.

Mahzenü’l-esrar Haydar Tilbe’nin eseridir.