XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Karahanlı Türkçesi 11-12. yüzyıllar arasında Doğu ve batı Türkistan bölgelerinde kullanılan ve Eski Türkçe yazı dilinden gelişen ilk İslâmi Türk edebi dilidir.

Türk dünyasında 12-13. yüzyıllara kadar ortak bir yazı dili kullanılmaktaydı. Eski Türkçe temelinde devam eden bu ortak yazı dilinin son temsilcisi karahanlı Türkçesidir. Bazı Türk boylarının çeşitli sebeplerle batıya doğru göçleri sonucunda ortak olan yazı dili bölünmeye başlamıştır. Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru gelen Türk topluluk­ları kendi lehçeleri esasında Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) yazı dilini oluştururken, Karadeniz’in güneyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları da Batı Türkçesi (Oğuz Türkçesi) yazı dilini oluşturmuşlardır. Orta Asya’da kalan Türk toplulukları da Doğu Türk­çesi (Harezm Türkçesi) yazı diliyle eserler vermeye devam etmişlerdir. Böylece 13-15. yüz­yıllar arasında Türk dünyasında üç ayrı yazı dili kullanılmıştır. 15. Yüzyıldan itibaren Ha­rezm Türkçesi, yerini Çağatay Türkçesine bırakmış, Kıpçakların diğer Türk boyları arasına karışarak tarih sahnesinden çekilmeleri sonucu Kıpçak Türkçesi de büyük ölçüde Çağatay Türkçesi ile karışmıştır. Böylece 15 ile 20. yüzyıllar arasında Türk dünyasında iki ayrı yazı dili kullanılmıştır. Batı Türklüğünün sınırlarını çizen Karadeniz, Kafkas Dağları ve Ha­zar Denizi’nin batısında yer alan ve büyük çoğunluğu Oğuzlara dayanan Türk toplulukları Batı Türkçesi / Osmanlı Türkçesini yazı dili olarak kullanmışlar; bu sınırların doğusunda yer alan Türk toplulukları ise Doğu Türkçesini yazı dili olarak kullanmışlardır. Bu yazı di­linin Türkoloji literatüründeki adı Çağatay Türkçesidir.

Aliterasyon denir. Asonans, aynı ünlülerin tekrarlanması; seci, düzyazıda kafiyeli sözlerin kullanılması; istifham şiirde cevabı beklenmeyen soru sorma, mazmun ise sanatçıların ortaklaşa kullandıkları kalıplaşmış genellikle mecazlı sözlerdir. Çağatay sanatçılarından Sekkâkî şiirlerinde aliterasyonlara sıkça yer verir.

Ali Şir Nevâyî, Klasik Çağatay Türkçesi Dönemi ( 15. Yüzyılın İkinci Yarısı) sanatçısıdır. Diğerleri ise Klasik Öncesi Dönemde ( 15. Yüzyılın İlk Yarısı ) eserler vermişlerdir.

Mecâlisü’n-Nefâis, Ali Şir Nevâyî’nin tezkire türünde eseridir. Sekkâkî ile ilgili bilgiler, bir çeşit biyografi türündeki bu eserden edinilmektedir.

Türklerin İslâmiyeti kabul etmeleriyle birlikte Arap ve Fars edebiyatlarından birçok nazım biçimi edebiyatımızda kullanılmaya başlanmıştır. Türklerin kattığı iki nazım biçimi ise tuyuğ ve şarkıdır. Tuyuğ, mâni biçiminde aruzla yazılmış bir manzumedir. Çağatay edebiyatında Klasik Dönem Öncesi sanatçılarından Lutfî, tuyuğ nazım biçimini en çok kullanan sanatçıdır.

 

Hayatı hakkında yeterli bilginin olmadığı, tarihi kaynaklarda ve şairler tezkirelerinde her hangi bir bilginin bulunmadığı Ahmedî, kısa olmakla birlikte edebi değer taşıyan yazmış olduğu tek eserine bir ad vermemiştir. Ancak içeriğine bakıldığında bu esere ‘’Telli Çalgılar Münazarası’’ adı verilebileceği belirtilmiştir. Eser, düzyazı şeklindeki bir başlangıç kısmından sonra başlayan 130 beyitlik bir mesnevidir. Konusu; tanbur, ud, çeng, kopuz, yatuğan, rebap, gıçek ve kingireden oluşan sekiz telli sazın bir meyhanede birbirleriyle atışmalarıdır.

Ali Şir Nevâyî’nin Türkçenin Farsçadan geri kalmadığını kanıtlamaya çalıştığı eseri dillerin karşılaştırılması olarak çevirebileceğimiz Muhâkemetü’l-lügâteyn’ dir.

Otlug > Otluk Ünsüz Ötümsüzleşmesidir. Oluşumları sırasında ses telleri titreşen ötümlü ünsüzlerin ses telleri titreşmeden oluşan ve karşılıkları olan ötümsüz ünsüzlere dönüşmesidir.

Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları kendi lehçeleri esasında Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) yazı dilini oluştururken, Karadeniz’in güneyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları da Batı Türkçesi (Oğuz Türkçesi) yazı dilini oluşturmuşlardır. Orta Asya’da kalan Türk toplulukları da Doğu Türkçesi (Harezm Türkçesi) yazı diliyle eserler vermeye devam etmişlerdir. Böylece 13-15. yüzyıllar arasında Türk dünyasında üç ayrı yazı dili kullanılmıştır. Doğru cevap A’dır.

Rus bilim adamlarından Samoyloviç Çağatayca terimini 15.-20. yüzyıllar Orta Asya edebi Türk dili için kullanmış ve şu dönemlere ayırmıştır:

Doğru cevap C’dir.

Çağatay Türkçesinin en büyük uzmanlarından biri olan Janos Eckmann’ın Çağatayca’nın dönemleriyle ilgili yapmış olduğu sınıflandırma genellikle kabul görmüştür. J. Eckmann, Orta Asya edebî Türk dilini şöyle sınıflandırır:

Doğru cevap D’dir.

Herat’ın siyasî merkez olmanın yanı sıra dönemin kültür ve sanat merkezi haline de gelmiş olması Klasik Çağatay Türkçesi döneminin özelliklerindendir, Klasik Öncesi Çağatay Türkçesi döneminin değil. Doğru cevap D’dir.

Çağatay edebiyatının gelişmesinde önemli katkıları olan Lutfî, klasik öncesi dönemin en önemli şairidir. Eserlerinde kısmen Türkçenin hece veznine karşılık gelen aruz vezinlerini seçmiş olması, Türk atasözleri ve halk deyişlerine yer vermeye gayret etmesi, Türk edebiyatına mahsus bir tür olan tuyuğ tarzına en çok rağbet eden şairlerden biri olması, dilinde yabancı unsurların oldukça az görülmesi gibi özellikler Lutfî’nin edebi kişiliğini yansıtan belli başlı özelliklerdir. Doğru cevap B’dir.

Yusuf Emîrî’nin günümüze kadar ulaşan üç önemli eseri vardır. Bunlar Divan, Dehnâme ve Beng ü Çagır adlı eserlerdir. Doğru cevap C’dir.

Klasik Çağatayca döneminin şair ve yazarları şunlardır: Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevâyî, Hâmidî, Şiban Han, Muhammed Salih, Ubeydî, Babür.  Doğru cevap E’dir.

Ali Şir Nevâyî’nin milli bilincini, Türk diline karşı duyduğu bilinçli sevgiyi en iyi yansıtan eser Muhâkemetü’l- lugateyn’dir. Doğru cevap A’dır.

e ünlüsü kelime başında elifle (ا ) yazılmıştır. Ancak bazı kelimelerin elif ve ye ile (ا ي) yazılmış şekilleri de vardır. Kelime ortasında bazen elifle yazılmış, bazen de bu ünlüyü gösteren herhangi bir işaret kullanılmamış, seyrek olarak da üstün işareti ile yazılmıştır. Kelime sonunda ise bazen elifle bazen de he (ه) harfi ile yazılmıştır. Doğru cevap E’dir.

Ünsüz ötümsüzleşmesi, Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biridir. Bu ses olayı nedeniyle Çağatay Türkçesinde bazı eklerin yalnızca ötümsüz şekilleri yaygınlaşmıştır. Örneğin +lIG >+ lI ve –mAz > -mAs değişiklikleri. Örnekler: otlug > otluk (LD 392), bilmez > bilmes (MSD 417), irmez > irmes. Buna göre doğru cevap B’dir.