XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Oğuzca olan –(y)AsI sıfat-fiil eki bugünkü Türkiye Türkçesinde “göresim geldi, okuyası gelmiş” gibi çekimlerde canlılığını koruyan bir ektir.

Bugün Dilek-İstek Kipleri başlığı altında verilen Emir, İstek, Gereklilik, Dilek-Şart kiplerini, Eski Anadolu Türkçesinde fonksiyonları itibariyle ayrı ayrı bağımsız şekillerde gösterebilmek zordur. Bu kiplerin hepsinde bir şeyin yapılmasının ben tarafından istenmesi vardır. Aynı ek, hem emir, hem istek, hem gereklilik vs. bildirebilmektedir. Bunların farklı fonksiyonlar ifade edebilmesi, ancak; cümledeki diğer kelimelere, kişiler arasındaki duygusal ve hiyerarşik ilişkilere, vurgu ve tonlamaya, isteğin gerçekleşmesi için gereken zamana, isteğin derecesine, isteğin gerçekleşmesi için hoşgörü ve zorunluluğa göre değişmektedir. Yapılacak olan jest ve mimikler dille ilgili değildir.

A seçeneğinde 1.çokluk kişi; B seçeneğinde 2.çokluk kişi, D seçeneğinde 2. çokluk kişi, E seçeneğinde 1. teklik kişi olacak. C seçeneğinde fiil çekimi ve kişi doğrudur.

Duyulan-farkına varılan geçmiş zamanın hikayesidir. Dinle-miş-dü-m / gizle-miş-dü-m

A seçeneğinde yir eyledüm, su ola fiil çekimidir. B seçeneğinde tevbe kılsa, işlemedük gibi olur fiil çekimidir. C seçeneğinde taşra çıksa, ta’accüb iderlerdi fiil çekimidir. E seçeneğinde kılduk, itdük fiil çekimidir. D seçeneğinde ise zâhirüm kelimesinde ek fiil yer almaktadır.

A seçeneğinde ugramaklıga isim fiilidir. Diğerlerinde okundukça, du’â idüp, muhabbet olalı, çıkmazdan ön, gelmezdin öndin, gelürisenüz zarf fiillerdir.

Köktürkçede işlek olmasına karşın sonraki dönemlerde körelmiş gelecek zaman sıfat-fiil eki – dAç ( l ) dır.  geldeç yıl ola dir aşikâr 7 ya’ni geldeç yıl ola nekim ola

 

Çatı ekleri , özne ve nesnesine göre değerlendirilir. Nesne öznenin yaptığı işten doğrudan doğruya etkilenir. Neyi sorusuyla bulunur. Bir isimle cevap verilir, cevap alırsa geçişli, cevap almazsa geçişsizdir.  biriktir-, dirilt-, kopar-, gönder- fiilleri geçişli, ağlaş- fiili geçişsizdir. Verilen fiilierin hepsi ettirgendir, eylemi yapan bellidir.

ekil-, işlen-, bilin-, kırıl- fiilleri edilgenlik eki almış olan fiillerdir. Edilgen çatılı fiillerde eylemi kimin yaptığı belli değildir. Arın- fiili ise dönüşlülük anlamı verir. Yani yapılan eylemden başka bir varlık etkilenmez, etkisi yine işi yapana, özneye döner.

Köktürkçede –(U)p zarf fiil ekinin yanı sıra bir de –(U)pAn zarf fiili eki de vardı. Bu ek Eski Anadolu Türkçesinde işlek olarak devam ederken diğerlerinde hiç kullanılmamıştır. Sadece Harezm Türkçesi eserlerinde birkaç kez geçmektedir. Bunun nedeni de Harezm bölgesini Oğuzların Türkleştirmiş olmaları ve yazı dilini etkilemeleridir.

Türkler, İslâmiyeti kabul ettikten sonra da Arap alfabesini kullanmalarına karşın yazı dili olarak Oğuzcayı kullanmayı sürdürmüşlerdir.