XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Eski Anadolu Türkçesi, Oguzcanın bilinen ilk yazı dilidir. Türk dilinin bilinen en eski yazı dili ise VII-VIII. yüzyıllardan kalma eserleri olan Köktürkçedir.

Bugün «Dilek-İstek Kipleri» başlığı altında verilegelen «Emir», «İstek», «Dilek-Şart» ve «Gereklilik» kiplerini, Eski Anadolu Türkçesinde fonksiyonları itibarı ile ayrı ayrı müstakil şekillerde gösterebilmek oldukça güçtür. Bu kiplerin hepsinde «bir şeyin yapılmasının, ben tarafından istenmesi” vardır. Aynı ek, hem emir, hem istek, hem gereklilik vs. bildirebilmektedir. Bunların farklı fonksiyonlar ifade edebilmesi, ancak; 1. cümledeki diğer kelimelere; 2. kişiler arasındaki hissî ve hiyerarşik ilişkilere; 3. vurgu ve tonlamaya; 4. isteğin gerçekleşmesi için gereken zamana; 5. İsteğin derecesine; 6. İsteğin gerçekleşmesi için müsamaha ve mecburiyete, göre değişmektedir.

Şart bildirdiği sürece esas cümlenin yüklemi olamayan ve bu yüzden bir kip özelliği taşımayan -sA eki, sadece dilek-istek bildirdiği örneklerde asıl cümlenin yüklemi olabilmektedir.

-(U)ŋ eki ikinci çokluk kişiyi göstermek için yeterlidir. Ayrıca -(U)ŋUz şeklinde genişletilmesi, saygı ve incelik ifadesi kazandırmak için olmalıdır. Bu yüzden, -(U)ŋUz kullanılışında, emir fonksiyonu beklenemez.

Olumsuz çekimlerinde, -DUK veya –mIş sıfat-fiil eklerinin üzerine getirilen ek veya edatlarla da “duyulan-farkına varılan geçmiş zaman”ın hikâyesi yapılabilir.

İstek kipinin hikâyesinin birinci tekil kişi eki “-(y)A (y~yI)dUm”dur.

Duyulan-farkına varılan zamanın +DUR’lu hâli’nin ikinci çoğul kişi eki “-mI²ş (i-)dUŋUz”dur.

Geniş-şimdiki zamanın ikinci çoğul kişi bildirme eki “+sIz”dır.

İsim-fiiller, fiillerin isim şekilleridir. Bu yüzden herhangi bir ismin gireceği bütün hâllere girer ve isimlerin aldığı bütün ekleri alırlar.

Zarf-fiil ekleri fiilleri başka fiillerle bağlamak üzere zarflaştıran eklerdir. Aslen zarf-fiil eki olan şekiller bulunduğu gibi, başka eklerin bir araya gelmesi ile zarf-fil fonksiyonunu üstlenen yapılar da vardır (-dUk+dA gibi). Ayrıca, cümlenin içindeki başka unsurlarla bir araya gelerek zarf-fiil görevinde kullanılmış olan zaman veya kip ekleri de bulunmaktadır (örn. kaçan ....F-dI yapısı, ‘... -dığında, ... -ınca’ anlamında kullanılmaktadır).

-sA+kişi: Asıl fiilin yapılmasını, zarf-fiil eki alan fiilin yapılması şartına bağlar: iki mushaf var üstinde anuŋ hem / yüzine baksa kişi kalmaya gam (EMŞer.); kara eşek başına uyan ursaŋ katır olmaz karavaşa ton geyürseŋ kadın olmaz (DKor.D.).

Cümlede verilen “sakınasız” ve “korkasız” kelimelerinde kullanılan –(y)AsIZ eki emir yoluyla gereklilik bildirmektedir.

Şart bildirdiği sürece esas cümlenin yüklemi olamayan ve bu yüzden bir kip özelliği taşımayan –sA eki, sadece dilek-istek bildirdiği örneklerde asıl cümlenin yüklemi olabilmektedir: “Gümişden elli kandili gön anda / gücüm yitse iletsem ana ben de” örneğinde olduğu gibi.

Görülen geçmiş zamanın hikâyesinde –dUmdl 1.tk,-dUK idi 1. çk. Ekidir. –dl(yl)dI ise 3. tk. ekidir.

"sagdıç”taki +dıç eki isimden isim yapan ekler gurubundadır.

Oğuzlar ve Kırgızlar döneminde kullanılan Köktürkçe, edebi yazı dili olarak varlığını kendisinden sonraki Uygurlar döneminde de devam ettirmiştir. Uygurlardan sonra Karahanlılar döneminde de ufak tefek bazı farklar ve değişimlerle aynı yazı dili geleneğinin yaşatıldığı bilinmektedir.

Eski Anadolu Türkçesi göçler sonucunda Anadolu’da kurulup gelişmiş Oğuzcaya dayalı bir yazı dili olmuştur. Kendi lehçelerine dayanan bir yazı dili oluşturduklarından dolayı bazı hususlarda eski edebi yazı dilinden uzaklaşmışlardır. Örneğin Orta Asya’daki yazın dilinde Köktürkçede olduğu gibi yönelme hali eki +GA iken, Anadolu Oğuzcasında kendi şekilleri olan +(y)A kullanılmıştır.

“Duyulan-farkına varılan geçmiş zaman” eki olarak Köktürkçedeki –mIş eki Oğuz lehçelerinde yaşamakta, Kıpçak ve Karluk lehçelerinde kullanılmamaktadır.

Köktürkçedeki –DUK sıfat fiil eki günümüzde yalnızca Oğuz lehçelerinde yaşamaktadır. Orta Türkçe döneminde Eski Anadolu Türkçesinde karakteristikti. Orta Asya’daki lehçelerde ise bunu yerine –Gan eki işlekti.

–ml’s, –mAdUk, –dUK ve -(y)AsI sıfat-fiil ekleridir. –mAK ise isim-fiil ekidir.