XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Kalınlık ve incelik uyumu,Türk dilinin Köktürkçeden beri izlenebilen en sağlam ünlü uyumudur. Eski Anadolu Türkçesi (EAT) döneminde de kalınlık-incelik uyumu vardır. Hatta bazı durumlarda, günümüz Türkçesi yazı dilinden daha ileri bir uyum söz konusudur. Örneğin bugün uyum dışı kullanılan +ki eki, EAT metinlerinde uyumsuz örnekleri bulunsa da pek çok yerde uyuma girmiş olduğunu yazımından anlayabilmekteyiz: arkasındagı, sonragı, yarınkı. EAT metinlerinin ünlüler açısından en karakteristik özelliği, dudak (düzlük-yuvarlaklık) uyumunun tam olmamasıdır. Bu uyum iki yönden bozuktur: Bazı ekler sadece yuvarlak ünlü ile kullanılır. Öndeki hecesi düz ünlülü olan pek çok kelimenin de takip eden hecesinde yuvarlak ünlü bulunur. Bazı ekler ise sadece düz ünlü ile kullanılır. Öndeki hecesi yuvarlak olan bazı kelimelerin de takip eden hecesinde düz ünlü bulunur. Orta hecedeki vurgusuz dar ünlülerin düşmesi ise Türkçe için bir genel eğilimdir. EAT metinlerinde de bu eğilim yaygındır: gönlün, oglumı, agzın. Biri ünlüyle biten arkasındaki de ünlüyle başlayan iki kelime bir araya gelince de ünlüler kaynaşır ve ünlü geçişmesi olur: niçün < ne içün, nire < ne ara, böyle < bu ile, bol- < bu ol-, nit- < ne it-, nol- < ne ol-.

Ötümsüz ünsüzle biten kelimelerin arkasında ünlü ile başlayan bir kelime getirildiğinde bazen ilk kelimenin sonundaki ünsüz ötümlüleşmektedir: (g<k); ayag üzere; artug ol < artuk ol. Bünyesinde dudak ünlüsü bulunduran bazı kelimelerdeki damak ünsüzleri ise dudaklılaşarak /v/ hâline gelmiştir: (v<g); givür < kigür-, tavu < tagu. Arapça ve Farsça kelimeler özgün şekilleriyle yazılıyor da olsa, bazı kelimelerdeki ikiz ünsüzler tekleşmiş ve bu durum yazıya da yansıtılmıştır: müvekel < müvekkel. Göçüşmeler de, Anadolu sahası dışındaki Oğuzcalar için karakteristiktir. Ancak birkaç tane Eski Anadolu Türkçesi metninde nadiren de olsa ünsüz göçüşmesine uğramış örneğe rastlanmaktadır: arva- < avra-.

Çokluk ve iyelik ekleri günümüz Türkiye Türkçesinde olduğu gibidir. Sadece iyelik ekleri, ekleşme anında küçük ünlü (dudak) uyumuna girmez. Birinci ve ikinci kişilerin ünlüsü daima yuvarlak; 3. kişilerin ise daima düz kullanılmıştır.

-(y)Up zarf-fiil eki ile dur(ur) bildirme şeklinin birleşmesinden meydana gelmistir. Bugün yazı dilimizde bulunmayan bu yapıyı, Türkiye Türkçesine daha ziyâde “-mIş+kişi” veya “-mIştır” olarak aktarabiliriz. Ayrıca bu ekte‚ sürmekte olan, devam edegelen bir geçmiş zaman fonksiyonu da sezilir. Yine bu ekin 1. teklik ve çokluk kişilerle çekimleri daha ziyâde “Görülen Geçmiş Zaman” gibi kullanılmıştır. Günümüz Azerbaycan Türkçesinde bu ek daha yaygın olarak görülür.

Bugün Anadolu’da bulunan muhtelif ağızların o dönemde de bulunmuş olmalarından dolayı, Eski Anadolu Türkçesinde herhangi bir zaman için birden çok ek kullanılabilmektedir (örn. Gelecek Zaman için, -(y)A; -(y)AsI; -(y)IsAr; -(y)AcAK, -dAçI, -sA gerek).

Eski Anadolu Türkçesinde bir ekin birden çok zaman veya kipin çekiminde görev üstlendiği görülür. -(y)A eki, Gelecek Zaman, Şimdiki Zaman, Geniş Zaman, İstek Kipi için kullanılır.

Eski Anadolu Türkçesinde daha ziyade ‘eyit-, di-’ gibi fiiller, ‘yâ, iy’ gibi hitaplar ile ‘soru’ cümlelerinde -(V)r eki şimdiki zamanı göstermektedir. 1. teklik kişi -(V)rvAn / -(V)rvAm/ -(V)rvIn -(V)rAm; 1. çokluk kişi
-(V)rUz; 2. teklik kişi -(V)r sen / -(V)rsIn; 2. çokluk kişi -(V)rsIz; 3. teklik kişi -(V)r; 3. çokluk kişi -(V)rlAr.

Eski Anadolu Türkçesinin son dönemlerine kadar işlek bir sıfat-fiil eki olarak takip edebildiğimiz bu ek, XV. yüzyıldan itibaren gelecek zamanı çekimlemekte de kullanılmaya başlamıştır.

Türkçedeki 8 ünlü fonemini göstermek için Arap harflerinde sadece 3 harf bulunmaktadır: elif (ا/ :(a/, /e/; ye (ى/ :(ı/, /i/; vav (و/ :(o/, /ö/, /u/, /ü/.

Türk dilinin Köktürkçeden beri izlenebilen en sağlam ünlü uyumu Kalınlık Uyumu ve İncelik Uyumu’dur.

+dUr Yuvarlak Ünlülü Eklerden Bildirme 3.T.K. eki’dir.

Düz ünlülü kelime ve eklerden +(y)I eki “belirtme eki”’dir.

Hece Tekleşmesi: Yanyana bulunan benzer veya aynı hecelerden birinin söylenişten kalkması şeklinde oluşur.

Yalın halinin işlevleri şunlardır:
Fiilin öznesi durumundadır: işâret eyler aya ay yarılur (EMŞer.)
Zaman zarfı görevinde kullanılır: mü’ezzinler o kubbe üzre dururlar / gice gündüz çalaba yalvarurlar (EMŞer.)
Ünleme bildirir: kara kaşlar, kara gözler cânum aldı, cânum aldı / müsülmânlar nedür bu, kim baŋa geldi baŋa geldi.

İlgi halinin işlevi; tamlamayı belirtili hâle getirimektir. ayınuŋ bir şeytân dôstı varıdı (Mrzb.); dördinci göklerüŋ adın ve lakâbın beyân kılur.

Görülen geçmiş zamanın asıl eki “-d+kişi” dir.

Bergamalı Kadri’nin gelecek zaman için verdiği üç ekten ilki - (y)A ‘dir.

Geçmişte cereyan eden bir oluş veya kılışın bizzat görülmediği, başkası tarafından nakledildiği durumlarda Duyulan~Farkına Varılan Geçmiş Zaman kullanılabilir.

+dUr bildirme üçüncü tekil ekidir. +IU ve +egü isimden isim yapma ekidir. –Ur sıfat-fiil ekidir. –GUR ise fiilden isim yapma ekidir.

+lIk, -Il-, -In- ve –In ekleri hem düz hem de yuvarlak ünlü ile kullanılmakla birlikte bazı örneklerde uyum dışı kalan eklerdendir. –Gıl ise istek-emir kipi 2. Tekil şahıs ekidir.