XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Fiilden isim yapma eki : -GUR
Fiilden isim yapma eki : - gUn
Fiilden isim yapma eki : -mUr
Fiilden isim yapma eki : -(U)K
Fiilden isim yapma eki : -GU

Geniş zaman eki : –Ur

İlgi eki : +(n)Uŋ

İsimden isim yapma eki : +lU
İsimden isim yapma eki : +sUz
İsimden isim yapma eki : +AcUK
İsimden isim yapma eki : +cUGAz
İsimden isim yapma eki : +cUK
İsimden isim yapma eki : +egü
İsimden isim yapma eki : +dU

Ünlü Geçişmesi
Biri ünlüyle biten arkasındaki de ünlüyle başlayan iki kelime bir araya gelince ünlüler kaynaşır: niçün < ne içün (BH), nire < ne ara (SNev.), böyle < bu ile (Gonya), bol- < bu ol- (MC), nit- < ne it- (SNev.), nol- < ne ol- (Mrzb.)

Ünsüz Uyumları
Köktürkçede, ötümlülük-ötümsüzlük bakımından ünsüzler arasında bir uyum yoktu. EAT metinlerinde de bu uyum görülmez. Bugün ünsüz uyumuna giren eklerin ilk ünsüzü EAT metinlerinde sadece ötümlü şekilleriyle kullanılmıştır. Sadece ötümlü ünsüzle başlayan ekler:
+dA :Bulunma hâli eki:
+dAn :Ayrılma hâli eki:
-dI :Görülen geçmiş zaman eki:
-dUk : Sıfat-fiil eki
+dUr : Bildirme eki:
-dUr- : Ettirgenlik eki:

Ünsüz Uyumları
Köktürkçede, ötümlülük-ötümsüzlük bakımından ünsüzler arasında bir uyum yoktu. EAT metinlerinde de bu uyum görülmez. Bugün ünsüz uyumuna giren eklerin ilk ünsüzü EAT metinlerinde sadece ötümlü şekilleriyle kullanılmıştır. Sadece ötümlü ünsüzle başlayan ekler:
+dA :Bulunma hâli eki:
+dAn :Ayrılma hâli eki:
-dI :Görülen geçmiş zaman eki:
-dUk : Sıfat-fiil eki
+dUr : Bildirme eki:
-dUr- : Ettirgenlik eki:

Ünsüz Düşmesi
Kelime başında Ø- < b

Köktürkçedeki bol- fiilinin başındaki ünsüz diğer lehçelerde korunmuş olmasına rağmen Oğuzcada kaybolmuştur. EAT metinlerini diğer Orta Türkçe lehçelerinden ayıran en önemli özelliklerden biri de bu kelimede /b-/ düşmesinin gerçekleşmiş olmasıdır: ol- (Işk.)

Yönelme Hâli (dative)
+ (y) A
Eski Türkçedeki +KA yönelme hâlinin başındaki ünsüz önce ötümlüleşerek +GA olmuş, daha sonra Oğuzcada kapalı heceden sonra gelen hecelerin başındaki /G/ ünsüzleri yutulup kaybolurken yönelme hâli eki de +A şekline girmiştir. Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya bir de /y/ ünsüzü girer: işâret eyler aya ay yarılur / ol kâfirler anı görüp tarılur (EMŞer.); hamle kıldı kuyrugın kakdı yire (Gzvt.); bir derin kuyuya düşdiler (Behc.1); niçe kişiye sataşduŋ sormaduŋ / gördügüŋ şahsı mahâle urmaduŋ (Man.Tayr.); yaşum görüp yüzüme niçün bakmaya tabîb (HD.1); varayın anı sizüŋ katuŋuza getüreyim (Mrzb.); işid imdi saŋa vasfın diyeyin (EMŞer.) Diğer Orta Türkçe lehçeleri ile günümüzde Oğuzca olmayan lehçelerde ise ünsüzünü de koruyarak +KA şeklinde yaşamaktadır. EAT’de bulunmayan o şekil sadece “karışık dilli eserler” olarak adlandırılan metinlerden Behcetü’l-Hadayik’te bazen kullanılmıştır: hamle kıldı düşmanga, bu gez ol kendü düşdi (Behc.1); dapgıl ol çalapga (Behc.1)
İşlevleri:
1. Fiilin istikametini gösterir: yil götürdi havâya gitdi (MC); evlere bakan nûrı iki görür (SV.Reb.); varayın, anı sizüŋ katuŋuza getüreyim (EMşer.)
2. ‘... için’ anlamını verir: bir şîşede birez gizlemişem, sizüŋ gibi dōstlara bulına diyü (Mrzb.); namâzın kılmaga gelmiş güzeller / meger şirâzînüŋdür bu cenâze (Mec. Nec.)
3. ‘... +(y)A karşı’ görevinde kullanılır: la‘lüŋ içün gözlerüŋ bir birine hançer çeker (HD.1); ol ohuŋ zahmına kimsene durmaz / görür ölmez, virür cânını kurbân (Çrh.),
4. bir şey üzerinde; bir şey üzerine‘ mânâsında kullanılır: cümle yaradılmışa bir göz ile bakmayan halka müderris ise hakîkatde ‚âsîdür (Yun.Em.),

Eşitlik Hâli (equative)
+ C A
Ünsüz uyumana uymaz: haremüŋ uzunı üç yüz adumdur / içi düpdüz ıvacuk akça kumdur (EMŞer.); tagça günâhlar yuyasın, taŋla seher vaktinde dur (Yun.Em.); bunlar şâhı esirgeyüp kimi eskice kaftân virdi ve kimi eskice pâpûc virdi (KVz.); yanuŋca yüriyüp hidmet kılayın / bilürem her birin hidmet kolayın (Işk.)
İşlevleri: Bu ekin fonksiyonları ayrıntılı olarak Zeynep Korkmaz tarafından incelenmiştir (KORKMAZ 1960).
1. ‘... kadar’ anlamında kullanılır: bir firişte gördüm yidi kat yirüŋ altında iŋen büyük dünyâca var (MC)
2. ‘... olarak’ anlamında kullanılabilir: ol oglanlara karışmaz ayruca oturmış aglar
(MC)
3. ‘... +(y)A göre’ anlamını verir: şibrim bir otdur aŋa şebrak dahı dirler ve kureyş lugatınca darî’ dirler (Tıb.Neb.)
4. ‘... gibi’ anlamında kullanılabilir: er olsak, yeg olsak mere sen kazanca olmayasın (DKor.D.)

5. Sıfatların üstüne gelerek sıfata ‘yaklaşıklık’ anlamı verir: haremüŋ uzunı üç yüz adumdur / içi düpdüz uvacuk akça kumdur (EMŞer.)
6. ‘-dUK’ sıfat fiil eki üzerine gelerek zarf-fiil fonksiyonu üstlenir: diri oldukca ben
kuluŋ işidesin eyâ şâhum (HD.Şiir.)

Düz ünlülü kelime ve ekler
Kelime gövdelerinde: okı- (Edv.Müf ), ogrı (MC)
Düz Ünlülü Ekler
Aitlik eki : +KI
Belirtme eki : +(y)
IBildirme 2.tk. eki : +sIn
Bildirme 2. çk. eki : +sIz
Birliktelik eki : +(y)IlA
Duyulan-farkına varılan geçmiş zaman eki : -mIş
İsimden isim yapma eki : +(I)ncI
İsimden isim yapma eki : +CI
İyelik 3.tk. eki : +(s)I(n)+
Fiilden isim yapma eki : –(y)IcI
Fiil çekiminde 2.tk. eki : +sIn
Fiil çekiminde 2.çk. eki : +sIz
Gelecek zaman eki : –(y)IsAr
Görülen geçmiş zaman 3. tk. eki : –dI

Yönelme Hâli (dative)
+ (y) A

Bulunma Hâli (locative)

+ d A

Ayrılma Hâli (ablative)

+ d A n

Vasıta Hâli (instrumental)

+ (I) n
+lA