XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Yukarıda bilgileri verilen eser Teressül’dür.

Paragrafta tanıtılan yazar Şeyhî’dir.

X. yüzyıldan itibaren Orta Asya’dan batıya göç eden Oğuzların, XIII. yüzyıldan itibaren kendi lehçelerine dayalı olarak Anadolu ve civarında kurup geliştirdikleri edebî yazı diline Eski Anadolu Türkçesi (=EAT) denilmektedir. XV. yüzyılın ikinci yarısına kadarki metinlerin dili bu şekilde adlandırılır. Bu terim yerine daha önceleri “Eski Osmanlıca” da kullanılmaktaydı. Daha sonraları, Türkiye Türkçesinin tarihî şeklini temsil ettiğinden dolayı, “Eski Türkiye Türkçesi” denilmeye başlandı. Son yıllarda ise “Eski Oğuzca” terimi önerilmektedir.

XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da bir edebî yazı dili oluşturan Oğuzcanın daha önceki dönemlerini çeşitli Türkçe kaynaklardan izleyebilmekteyiz. VIII. yüzyılda Türk dünyasının ortak edebî yazı dili olan Köktürkçenin bünyesinde bazı Oğuzca unsurlar tespit edilebilmektedir. IX. ve X. yüzyıllardaki Oğuzca hakkında pek bir şey bilmiyorsak da, XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divanu Lügati’t-Türk adlı kitapta bu lehçeye ait bilgileri buluyoruz. Kaşgarlı Mahmut Divanu Lugati’t-Türk’te kendi dönemindeki lehçelerin özelliklerini verirken Oğuzcaya çok fazla yer ayırmıştır.

Bu eserlerin dilinin özelliği, Orta Asya edebî dilinde olmayan pek çok Oğuzca özelliğin yazılı eserlerde kullanılmış olmasıdır. Yani, Oğuzlar kendi lehçeleri ile eserler üretmişlerdir. Ancak, o eserlerde, Anadolu Oğuzcasında daha sonra hiç görülmeyen ve Orta Asya Türk lehçelerinin karakteristiği olan bazı özellikler de
görülmektedir.

Bazı karışık dilli özellikler barındıran ilk dönemin (Anadolu Selçukluları dönemi) hemen ardından sadece Anadolu Oğuzcasını temsil eden birçok eser yazıldı. XIV. yüzyıl, yani Anadolu Selçuklu Devleti’nin yerine Beylikler Dönemi’nin başladığı bu süreçte üretilen eserler her ne kadar tamamen Oğuzca olsa da, tek bir yazı dili görünümü vermiyordu. Çeşitli Oğuz ağızlarının özellikleri bu metinlerde kullanılmıştı. O dönemde bütün Anadolu’da Oğuzların tek bir siyasi birlik çatısında olmamaları, farklı Beylik idareleri altında olduğu düşünülünce, farklı Oğuz ağızlarıyla yazılı metinler oluşturulmuş olması da mantıklı görünmektedir.

Tasavvufî şiirleri konu alan Dîvân-ı Kebîr, Mevlana Celaleddin Rumi tarafından aruzun 24 bahrinde sanki 24 ayrı kitap gibi hazırlanmıştır. Mesnevî tarzında Hoca Ahmed Fakih tarafından yazılan Kitâbu Evsâf-ı Mesâcidi’ş-Şerîfe adlı eserde ise Şam, Kudüs, Mekke ve Medine şehirleri ve orada gördükleri anlatılmıştır. 13. yüzyıl Türkçesinin nadir örneklerinden olmasından dolayı dil tarihinde önemli bir yeri vardır. Risaletü’n-Nushiyye, Yunus Emre tarafından 1307-1308 yılında yazılmıştır. Başında 13 beyitlik bir giriş bölümü vardır. Bunun arkasından kısa bir mensur bölüm gelir. Asıl bölüm ise 600 beyite yakındır. Dinî-tasavvufi öğretici bir eser olduğundan dolayı Yunus Emre’nin diğer şiirlerinde görülen lirizm bunda yoktur. Garîb-nâme ise Âşık Paşa tarafından 1330 yılında yazılmıştır. 12.000 beyitlik bir mesnevidir. Dinî ve tasavvufi öğütler bulunan 10 baba ayrılmıs bir ahlâk kitabıdır. Şair eserinde, devrin aydınlarının Türk diline gereken önemi vermediklerinden yakınır. Millî dil ile bir edebiyat meydana getirmek isteyen Anadolu şairleri arasında çok önemli bir yeri vardır. Anadolu Selçukluları döneminden kalan en eski eserlerden biri olan Behcetü’l-Hadayık Fi-Mev’izetü’l-Hakayık, Arapça ve Farsça çeşitli vaaz kitaplarından yararlanılarak Nâsırüddin b. Ahmed b. Muhammed tarafından telif edilmiştir. Yazılış yeri ve tarihi kesin olarak belli olmamakla birlikte, yapılan incelemeler XII. yüzyılın sonu ile XIII. yüzyılın başında Anadolu’da yazılmış olabileceğini göstermektedir. Henüz yeni yeni yazı dili olmaya başlayan Oğuzca ile yazılmış olmasından dolayı Türk dili tarihi açısından son derece önemli bir metindir.

Mevlânâ’nın tasavvufla ilgili görüşlerini bir sistem halinde birleştirip Mevleviliğe bir tarikat olarak gerçek biçimini kazandıran Sultan Veled’dir. İlk Mevlevi dergâhının kurucusu olarak bilinir. Sultan Veled’in şiirleri aynı zamanda Eski Anadolu Türkçesinin bilinen ilk örneklerindendir. İbtidâ-Nâme ise Sultan Veled’in yazdığı ilk mesnevidir. Veled-nâme adıyla da tanınan eser, 1291 yılında yazılmış olup içinde 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Sultan Veled’in kendisi hakkında da eserde bilgi bulunmaktadır.

İslami dönemde bildiğimiz en eski Yusuf u Züleyha Ali’nin Kıssa-i Yusuf’udur. O eserin yazılış sahası tam olarak belirlenememektedir. Anadolu sahasında yazıldığı bilinen en eski Yusuf u Züleyha hikâyesi Şeyyad Hamza’nın yazmış olduğu eserdir. 1529 beyitlik bir mesnevi olarak kaleme alınmıştır.

Tezkiretü’l-Evliyâ, Ahmed-i Dâî’nin II. Murad adına, Ferîdüddîn-i Attâr’ın aynı adlı eserinden yaptığı tercümedir. Anadolu sahasının bilinen ilk Tezkîretü’l- Evliyâ’sıdır. Vesîletü’l-mülûk li-ehli’s-sülûk ise Ayete’l-kürsî’nin Türkçeye tercümesi olan bir eserdir. 73 beyitlik küçük bir mesnevi olan Câmasb-nâme Tercümesi, Hoca Nasir-i Tûsî’nin aynı adlı eserinden Türkçeye çevrilmiştir. Yıldızname, falname türünden bir eserdir. Tıbb-ı Nebevî Tercümesi ise Umur Bey’in emriyle Türkçeye çevrilmiş bir eserdir. Hz. Muhammed’in hadislerine dayandırılarak iki bölüm halinde hazırlanmış bir koruyucu hekimlik kitabıdır. Anadolu sahasının bilinen ilk Kur’an tercümesi, Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys es-Semerkandî’dir. Ahmed-i Dâî, eseri birebir tercüme etmemiş, başka kaynaklardan da yararlanarak âdeta yeni bir tefsir hâline getirmiştir. Esere eklediği 235 beyitlik manzum giriş kısmı ise tamamıyla kendi telifidir. Pek çok nüshası bulunan bu eserdeki dil son derece başarılıdır.

Letâyif-nâme, 3910 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir. Arapça mensur bir Sûre-i Mülk Tesfîri’nin 1414 yılında Hatiboğlu tarafından yapılmış manzum tercümesidir. Ferâh-nâme, Arapçadan Türkçeye çevrilmiş yüz hadis tercümesidir. 6093 beyitlik eser manzum olup dinî ve ahlaki öğütlerle öğretici bir özellik taşır. Hatiboğlu,1426 yılında tamamlayıp II. Murad’a sunmuştur. Bahrü’l-Hakâyık, 1359 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir. Hacı Bektaş-ı Velî’nin Arapça mensur bir eseri olan Makâlât’ının manzum bir tercümesidir. Hatiboğlu,1409’da Dulkadiroğlu Garsuddin Halil Bey’in oğlu Nâsıruddin Mehmed Bey’e sunmuştur. Har-nâme ise, Şeyhî’nin 126 beyitlik bir mesnevisidir. Hiciv edebiyatımızın en iyi örneklerindendir. Hüsrev ü Şîrîn, 6944 beyitlik mesnevi türünde olup, II. Murad’ın tahta çıkışıyla birlikte Şeyhî tarafından yazılmaya başlanmıştır. Eseri bitiremeden de Şeyhî vefat etmiştir. Doğu Edebiyatının meşhur klasik aşk hikâyesini konu almıştır.

Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılan eserlerde Arap alfabesi kullanılmıştır. Bazı metinler harekeli, bazıları ise harekesiz yazılmıştır. Arap alfabesiyle yazılan Türkçe metinlerdeki ses yapısını anlamak zordur. Çünkü Türkçedeki 8 ünlü için sadece 3 harf (elif, vav, ye) bulunmaktadır. Arapçada olmadığı için alfabelerinde de bulunmayan ç, p, n harfleri için Türkçede yeni şekiller geliştirilmiştir. /ç/ sesi için “üç noktalı cim = çim” harfi, /p/ sesi için “üç noktalı be = pe” harfi, /n/ için “kef” ya da bazen “nun+kef” kullanılmıştır. /s/ sesi ince ünlülü kelimelerde “sin” ile; kalın ünlülü kelimelerde ise bazen “sad, bazen de “sin” ile yazılabilmiştir. Bazı ekler eski Uygur metinlerinin imlasında olduğu gibi kelimeden ayrı olarak da yazılmıştır. Edatlar ise, kelimelerden ayrı yazıldığı hâlde, çok seyrek olarak kelimeye bitişik yazıldıkları da olmuştur.

XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da bir edebî yazı dili oluşturan Oğuzcanın daha önceki dönemlerini çeşitli Türkçe kaynaklardan izleyebilmekteyiz. VIII. yüzyılda Türk dünyasının ortak edebî yazı dili olan Köktürkçenin bünyesinde bazı Oğuzca unsurlar tespit edilebilmektedir.

IX. ve X. yüzyıllardaki Oğuzca hakkında pek bir şey bilmiyorsak da, XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divanu Lügati’t-Türk adlı kitapta bu lehçeye ait bilgileri buluyoruz. Kaşgarlı Mahmut Divanu Lugati’t-Türk’te kendi dönemindeki lehçelerin özelliklerini verirken Oğuzcaya çok fazla yer ayırmıştır.

Oğuzlar, kendilerine özgü lehçeleri olmasına rağmen, edebî dil olarak yüzlerce yıl Orta Asya’daki ortak edebî yazı dilini kullandılar. Fakat geniş topluluklar halinde batıya göç ettiklerinde, geride bıraktıkları coğrafyadan hem mesafe hem de siyasi ve kültürel bakımdan uzaklaştılar. Büyük Selçuklular döneminde resmî ve edebî yazı dilinde Türkçeden başka diller tercih edilmesinin çok değişik sebepleri olabilir. Ancak Oğuzlar Anadolu’ya gelip bu toprakları Türkleştirmeye başladıklarında, Orta Asya’dan çok uzaktaki bu bölgelerde kendi lehçeleri ile de yazmaya başladılar.

Anadolu’ya gelmeden önce kendi lehçelerini konuşuyor olsalar bile yazı dili olarak Orta Asya’daki ortak edebî dili kullanan Oğuzlar, yerleştikleri yeni coğrafyada kendi yazı dillerini oluştururken çeşitli aşamalar yaşamışlardır. Bunlardan birincisi, bize ulaşan en eski eserlerdeki dilde görülen ikili kullanımlardır. Behcetü’l-Hadaik fi Mev’izetü’l-Halaik, Ali’nin Kıssa-i Yusuf’u, Kudurî Tercümesi, Kitab-ı Feraiz gibi eserler bunlardandır.

Dîvân-ı Kebîr, tasavvufî şiirleri konu alan bir dîvândır. Mektubât, Mevlâna’nın sonrada bir araya getirilen mektuplarıdır. Mecâlis-i Seb’a: Mevlâna’nın yedi vaazını toplayan kitaptır. Mesnevî: Mevlâna’nın en meşhur eseridir. Farsça 25618 beyitten oluşur. Fîhi Mâfîh: Mevlâna’nın tasavvuf muhtevalı, dinî öğütler veren sohbetlerinin not edilmesiyle oluşturulmuştur.

Mevlânâ’nın büyük oğlu olan Sultan Veled, Mevlânâ’nın tasavvufla ilgili görüşlerini bir sistem halinde birleştirip Mevleviliğe bir tarikat olarak gerçek biçimini kazandırmıştır. İlk Mevlevi dergâhının kurucusu olarak bilinir. Sultan Veled’in şiirleri aynı zamanda Eski Anadolu Türkçesinin bilinen ilk örneklerindendir. Eserleri, İbtidâ-Nâme, Rebâb-Nâme, İntihâ-Nâme, Divan, Ma ‘Arif’tir.

Ahmed-i Dâî, Oldukça velut bir şahsiyettir. Manzum ve mensur pek çok eseri vardır. Bunlardan bazıları telif, bazıları tercümedir. Dili kullanma becerisi birçok çağdaşına göre oldukça üstündür. Eserlerinden biri olan Tıbb-ı Nebevî Tercümesi, Umur Bey’in emriyle Türkçeye çevrilmiş bir eserdir. Hz. Muhammed’in hadislerin dayandırılarak iki bölüm halinde hazırlanmış bir koruyucu hekimlik kitabıdır.

Letâyif-nâme Hatipoğlu’na, Muhabbet-nâme Hakîkî’ye ait eserlerdir. Dîvân, Har-nâme, Hüsrev ü Şîrîn Şeyhî’nin eserlerindendir. Har-nâme, 126 beyitlik bir mesnevidir. Hiciv edebiyatımızın en iyi örneklerindendir.