XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Fîhi Mâfîh: Mevlâna’nın tasavvuf muhtevalı, dinî öğütler veren sohbetlerinin not edilmesiyle oluşturulmuştur.

Mektubât: Mevlâna’nın sonrada bir araya getirilen mektuplarıdır.

Ma ‘Arif: Sultan Veled’in dini, ahlâki öğütler veren son eseri Ma ‘arif ise mensur olarak yazılmıştır. Bu eser de Farsçadır.

Hoca Ahmed Fakih
Hayatı hakkında fazla bir bilgi bugüne ulaşmamıştır. Horasan’dan gelerek Konya’ya yerleştiği, Mevlâna’nın babası Bahaeddin Veled’den fıkıh dersleri aldığı ve o yüzden “fakih” diye anıldığı bilinmektedir. Mevlâna’nın da çok sevdiği ve değer verdiği Ahmed Fakîh, medrese tahsili görmüş coşkun bir mutasavvıf idi. Edebiyat tarihimizde birbirinden farklı birkaç Ahmed Fakih olduğu ve bazı yayımlarda bunların birbirine karıştırıldığı bilinmektedir.
Eserleri:
Çarh-nâme: 100 beyitlik bir manzumedir. Kaside şeklindedir. Din ve tasavvuf konularında yazılmış öğretici mahiyette bir eserdir.
Kitâbu Evsâf-ı Mesâcidi’ş-Şerîfe: Çarh-nâme’den daha hacimli 339 beyitlik bir manzumedir. Mesnevî tarzında yazılmıştır. Eserde Şam, Kudüs, Mekke ve Medine şehirleri ve orada gördükleri anlatılmıştır. 13. yüzyıl Türkçesinin nadir örneklerinden olmasından dolayı dil tarihinde önemli bir yeri vardır.

Eserleri:
Divan: Yunus’a isnat edilen şiirlerin sayısı çok fazla da olsa Divan’ında 400 şiir bulunmaktadır. İçindeki şiirlerin bir kısmı aruz bir kısmı da hece ile söylenmiştir. Divan’da ilahilerin çoğu dörtlükler şeklinde söylenmiş olmakla birlikte, gazel ve mesnevi türünde şiirleri de vardır.
Risaletü’n-Nushiyye: 1307-8 yılında yazılmıştır. Başında 13 beyitlik bir giriş bölümü vardır. Bunun arkasından kısa bir mensur bölüm gelir. Asıl bölüm ise 600 beyite yakındır. Dinî-tasavvufi öğretici bir eser olduğundan dolayı Yunus Emre’nin diğer şiirlerinde görülen lirizm bunda yoktur.

Eserleri:
Yûsuf u Zelihâ: Kaynağını Tevrat’tan alarak değişik biçimlerde hikâye edilen Yusuf ile Züleyha manzumemeleri, İslâmi dönemde de Kuran-ı Kerim’deki şeklinden beslenerek pek çok esere konu olmuştur. İslami dönemde bildiğimiz en eski Yusuf u Züleyha Ali’nin Kıssa-i Yusuf ’udur. O eserin yazılış sahası tam olarak belirlenememektedir. Anadolu sahasında yazıldığı bilinen en eski Yusuf u Züleyha hikâyesi Şeyyad Hamza’nın yazmış olduğu eserdir. 1529 beyitlik bir mesnevi olarak kaleme alınmıştır.
Şiirleri: Hem aruzla hem de hece vezniyle yazdığı manzumeleri vardır. Manzumelerinde dörtlük, mesnevi, gazel, kaside olmak üzere değişik nazım şekillerini kullanmıştır.
Dâstân-ı Sultân Mahmûd: 79 beyitlik mesnevidir. Düşünce ve ifadesindeki olgunluk, şairin olgunluk dönemine ait olması gerektiğini göstermektedir.

Eserleri:
Marzubân-nâme Tercümesi (1389): Farsçadan tercümedir.1389’da kaleme alınmıştır. Hayvan konulu hikâyelerdir. Kıssadan hisse özelliği taşıyan öğretici bir eserdir.
Hurşîd ü Ferahşâd: Süleyman Şah zamanında yazılmaya başlanmış ancak 1387 yılında tamamlanmıştır. 7903 beyittir. Anadolu halkının Türkçe konuşuyor olmasından dolayı kitabı Türkçe yazdığını belirtmiştir. Hurşid ile Ferahşad arasındaki aşkı anlatır. Şeyhoğlu’nun bu eserini yazarken Şeh-name’den etkilendiği genel bir kanıdır.
Kenzü’l-Küberâ: 1401’de, Yıldırım Bayezid döneminde yazmıştır. Mensur ve manzum karışık bir eserdir. Padişah, bey, vezir, âlim ve kadılara dinî öğütler verir.

Yazım (İmla) Özellikleri
Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılan eserlerde Arap alfabesi kullanılmıştır.
Anadolu’ya gelen Oğuzlar Arap alfabesi ile eserler yazarken hem Orta Asya’daki yazı dili yazım geleneğinin devamını yaşatmışlar hem de bazı hususlarda kendilerine özgü yazımlar geliştirmişlerdir. Bazı konularda yazım standartlaşması söz konusu ise de, bazı durumlarda farklı yazım tercihleri de görülmektedir. EAT dönemi eserlerinde görülen yazım özellikleri şunlardır:
1. Bazı metinler harekeli, bazıları ise harekesiz yazılmıştır. Sadece bazı yerlerin harekelendiği metinler de vardır.
2. Arapça ve Farsça kelimeleri özgün imlaları ile yazmak genel bir kuraldır (ħiźmet خذمت Gunya, eśaĥ اصح BH, ‘inâyet عنايت MC). Çok nadir olarak özgün şekle uymayan yazımlar da görülebilir.
3. Kelime başında /a/ ve /e/ sesleri için elif (ا ) kullanılır: aya (ايق) (BH), eski (اسكى ) (Gunya)
4. Kelime başındaki /ı/ ve /i/ sesleri bazen sadece elif (ا ) ile (ırmak ارمق BH, irte ارته (Gunya) bazen de elif-ye (اي (ile (ıra ارياقMC), yazılmıştır.
5. Kelime başındaki /o/, /ö/, /u/ ve /ü/ sesleri bazen sadece elif (ا ) ile (ördek) (اردك) Mrzb.; uçma اجماق MC) bazen de elif-vav (او (ile (ucı اوجى Gunya) yazılmıştır.
6. Kelime içinde /a/ ve /e/ sesleri için harf kullanılmayan örnekler de vardır (açan قجن Edv.Müf., deŋiz دكز Gunya), kullanılan örnekler de vardır. Eğer harf kullanılmışsa bazen he (ه) (aradur قرهدر MC, gicesinüŋ كجهسذك MC) bazen de elif (ا) (apu قاپو EMŞer., sevüne ساوكا EMŞer.) tercih edilmiştir.

7. Kelime içinde /ı/ ve /i/ sesleri için bazen ye (ي ) kullanılmış (ız قيز Gunya, dil ديل MC) bazen de harf yazılmamıştır (çıban جبان BH, geyik كيك MC).
8. Kelime içinde /o/, /ö/, /u/ ve /ü/ sesleri bazen vav (و )ile (döne دونا SNev., íuzı قوزى Gunya) bazen de harfsiz (göbek كبك Gunya, ula قلاق MC) yazılmıştır.
9. Kelime sonunda /a/ ve /e/ sesleri genellikle he (ه) (taşra طشره Mrzb., gice كجه SNev.) bazen de elif (ا (ile (açıla اجيال BH, işleye اشليا MC) yazılmıştır.
10. Kelime sonunda /ı/ ve /i/ sesleri ye (ى (harfi ile yazılır (uġrı اغرى Gunya, beni بىن SNev.). Çok seyrek olarak kelime sonunda /ı/ veya /i/ seslerinin herhangi bir harf ile yazılmamış olduğu örnekler de vardır (selâmı سلام MC, üsti اوست EMŞer.).
11. Kelime sonunda /u/ ve /ü/ sesleri vav (و (ile (yatsu يتسو Gunya, girü كرو BH) yazılır. Nadiren, Arapçadaki kelime sonu uzun /u/ ünlülerinin yazılışı gibi, vav-elif (وا (ile yazılmış olan örnekler de vardır (araŋu قراكو EMŞer., ).
12. Sonu /en/ sesleri ile biten bazı kelimelerin, Arapçadaki tenvin ile yazıldığı da olmuştur (kömürden كمرد ا EMŞer.)
13. Bazı ünsüz sesler Arapçada olmadığı için Arap alfabesinde de onların harfi yoktur (p, ç, ŋ, ç gibi). Farslar ve Türkler kendi dilleri için Arap alfabesini kullanırken bu seslere karşılık yeni harfler de yaratmışlardır (/p/ için üç noktalı be; /ç/ için üç noktalı çim, gibi). Bu yüzden /p/, /ç/, /ŋ/ gibi sesler için EAT’de farklı yazımlarla karşılaşılmaktadır. /p/ sesi için bazen be (ب) (pâdişâh بادشاه MC, alup الو Gunya) bazen de pe (پ) (pâre پاره MC, alup الوپ BH) yazılmıştır. /ç/ için bazen cim (ج) (çömlek جملك Mrzb., üç اج EMŞer., ) bazen çim (چ) (çiçek چچك MC, üç اوچ Edv.Müf.) kullanılmıştır. /ŋ/ için sadece kef (ك (kullanılması (deŋiz دكز KŞ, geldüŋ كلدك Çrh., saŋa سكا SNev.) genel bir kuraldır. Bazı metinlerde kef harfinin üzerine “üç nokta” konulduğu da olmuştur. Orta Asya Türk yazı dili geleneğinde bu ses nun-kef (نك (ile yazılmaktaydı. EAT metinlerinde o kullanış yaygınlaşmamışsa da özellikle “taŋrı” kelimesi yazılırken nun-kef kullanılmış örnekler de (taŋrı تنكرى MC) bazı metinlerde görülmektedir.
14. Kelime başındaki /s/ ünsüzü, ince ünlülü kelimelerde sin (س )ile yazılır. Kalın ünlülü kelimelerde ise sad (ص ) ile yazılan örnekler de vardır (śaġ صاغ MC), sin (س (ile yazılanlar da vardır (saġ ساغ MC).
15. Eski Uygur Türkçesinde bazı ekler kelimeden ayrı olarak yazılıyordu. Aynı yazım geleneği Orta Asya Türk lehçelerinin Arap harfleriyle yazılmaya başlandığında da devam ettirilmişti. O yazım geleneği, Anadolu’daki Oğuzların yazdığı bazı metinlerde de görülmektedir (müslümânlıí ن مسلما لق Mrzb.,eylemeklige ليكه ايلمك SNev., bilmeyenler بلمني لر MC).
16. Edatlar kelimelerden ayrı yazıldığı hâlde, çok seyrek olarak kelimeye bitişik yazıldıkları da olmuştur (oladar القدر Mrzb., sendaħı سندخى MC).

Köktürk yazıtlarında ‘’Oğuz’’ adı, Bilge Kağan’ın ağzından yer almaktadır. Bu yazıtlarda pek çok Türk boyunun adı verilmiş olsa da Bilge Kağan, Oğuz adını Türk adı ile anar. (Türk, Oğuz beyleri, dinleyin!)

Divan-u Lügati’t Türk ( Kaşgarlı Mahmut )

Kitab-ı Feraiz Oğuzların kendi lehçeleri ile üretilmiş karışık dilli eserlerden biridir. Anadolu Oğuzcasında daha sonra hiç görülmeyen özellikler bulunmaktadır.

Kelime başında b-> v- değişmesi gözlenir. ( ber- > vir -) Kaşgarlı Mahmut’un Oğuzca olarak belirttiği özelliklerden değildir.

Bayındıroğulları diye bir beylik , Anadolu Selçuklularının yıkılmasından sonra kurulan beyliklerden biri değildir.

Behçetü’l-Hadayık Fi-Mev’izetü’l-Hakayık

Mevlana Celaleddin Rumi

Yazarı belli değildir. Asıl adı Kitâb-ı Dedem Korkut Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzândır.

Ahmed-i Dâî

Süleyman Çelebi

X. yüzyıldan itibaren Orta Asya’dan batıya göç eden Oğuzların, XIII. yüzyıldan itibaren kendi lehçelerine dayalı olarak Anadolu ve civarında kurup geliştirdikleri edebî yazı diline Eski Anadolu Türkçesi (=EAT) denilmektedir. XV. yüzyılın ikinci yarısına kadarki metinlerin dili bu şekilde adlandırılır. Bu terim yerine daha önceleri “Eski Osmanlıca” da kullanılmaktaydı. Daha sonraları, Türkiye Türkçesinin tarihî şeklini temsil ettiğinden dolayı, “Eski Türkiye Türkçesi” denilmeye başlandı. Son yıllarda ise “Eski Oğuzca” terimi önerilmektedir. Doğru cevap E’dir.

Kaşgarlı Mahmut’un Oğuzca hakkında verdiği bilgilerden bazılarını bir tablo hâlinde kitabımızın 46. Sayfasında verilmiştir. Tablodaki bilgilere bakarak “g”nin hece başında kullanılmadığını görebiliriz. Doğru cevap C’dir.