XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

-(y)Isar: gelecek zaman eki (gidiser)
geniş zaman -(V)r + 1. kişi çekimleri ise şu şekildedir:
-(V)r+men: gezer men
-(V)+vAn: olurvan
-(V)r+In: isterin
-(V)r+vAnIn: ulaşurvanın

Anadolu Selçukluları döneminden kalan en eski eserlerden biridir. Arapça ve Farsça çeşitli vaaz kitaplarından yararlanılarak Nâsırüddin b. Ahmed b. Muhammed tarafından telif edilmiştir. Hem Anadolu Oğuzcasında standartlaşacak özellikler hem de o coğrafyaya gelmeden önce yaşanılan Harezm ve Horasan yöresindeki Oğuzların ağız özellikleri bir arada kullanılmıştır. Yazılış yeri ve tarihi kesin olarak belli olmamakla birlikte, yapılan incelemeler XII. yüzyılın sonu ile XIII. yüzyılın başında Anadolu’da yazılmış olabileceğini göstermektedir.

Dîvân-ı Kebîr, Mesnevî ve Mecâlis-i Seb’a Mevlana Celaleddin Rumi’ye; Çarh-nâme ise Hoca Ahmed Fakih’e aittir.

Risaletü’n-Nushiyye: 1307-1308 yılında yazılmıştır. Başında 13 beyitlik bir giriş bölümü vardır. Bunun arkasından kısa bir mensur bölüm gelir. Asıl bölüm ise 600 beyite yakındır. Dinî-tasavvufi öğretici bir eser olup Yunus Emre’ye aittir.

Halka dinî-tasavvufi şiirler söyleyen gezici bir derviş olduğu sanılmaktadır. Anadolu sahasında yazıldığı bilinen en eski Yusuf u Züleyha hikâyesinin sahibidir. Şiirleri ve Dâstân-ı Sultân Mahmûd ise Şeyyad Hamza’nın diğer eserleridir.

Âşık Paşa’ya ait eserler: Garîb-nâme, Fakr-nâme, Vasf-ı Hâl ve Hikâye’dir. Süheyl ü Nev-bahâr ise Hoca Mesud’a aittir.

Ahmedi tarafından yazılan İskender-nâme, 8000 beyitten fazla bir manzumedir. 1390 yılında yazılmıştır. Mesnevi türünde bir eseridir. Eser, Büyük İskender’in hayatı etrafında gelişen olayları destansı bir tarzda anlatılır. Türk Edebiyatının ilk manzum İskender-nâme’sidir. İskender-nâme, daha önce birçok Fars şairi tarafından ele alındıysa da Ahmedî’nin bu eseri bir tercüme olmaktan öte telife yakın bir özellik taşır.

Har-nâme, Şeyhî’ye ait bir eserdir dolayısıyla Hakîkî’ye ait değildir. Ahmedi - Cemşîd ü Hurşîd, Kadı Burhaneddin – Divan, Ahmed-i Dâî - Câmasb-nâme Tercümesi ve Gülşehri – Mantıkuttayr eşleştirmeleri doğrudur.

Kelime başında /a/ ve /e/ sesleri için elif ( ا) kullanılır. Kelime başındaki /ı/ ve /i/ sesleri bazen sadece elif (ا) ile bazen de elif-ye ile yazılmıştır. Kelime içinde /ı/ ve /i/ sesleri için bazen ye (ي) kullanılmış bazen de harf yazılmamıştır. Ancak bazı metinler harekeli, bazıları ise harekesiz yazılmıştır. Sadece bazı yerlerin harekelendiği metinler de vardır.

Bazı ekler kelimeden ayrı olarak yazılıyordu. Edatlar kelimelerden ayrı yazıldığı hâlde çok seyrek olarak kelimeye bitişik yazıldıkları da olmuştur. Kelime içinde /o/, /o/, /u/ ve /u/ sesleri bazen vav ( و) ile bazen de harfsiz yazılmıştır.

X. yüzyıldan itibaren Orta Asya’dan batıya göç eden Oğuzların, XIII. yüzyıldan itibaren kendi lehçelerine dayalı olarak Anadolu ve civarında kurup geliştirdikleri edebî yazı dili- ne Eski Anadolu Türkçesi (=EAT) denilmektedir.

X. yüzyılın başlarında Oğuzlar, Hazar Denizi’nden Sirderya’nın orta yatağındaki Farap ve İsficap yörelerine kadar olan yer ile bu ırmağın kuzeyindeki bozkırlarda yaşıyorlardı. Bu dönemde, merkezi Yenikent olan bir yabgu devletine de sahip olmuşlardı.

IX. ve X. yüzyıllardaki Oğuzca hakkında pek bir şey bilmiyorsak da, XI. yüz- yılda Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divanu Lügati’t-Türk adlı kitapta bu lehçeye ait bilgileri buluyoruz. Kaşgarlı Mahmut Divanu Lugati’t-Türk’te kendi dönemindeki lehçe- lerin özelliklerini verirken Oğuzcaya çok fazla yer ayırmıştır.

Oğuzca kendi özelliklerine dayanarak Anadolu’da yazı dili hâline gelmiştir. Bu süreç şu ana dönemlerden oluşmaktadır:

1. Eski Anadolu Türkçesi (ve ağızları)
2. Osmanlı Türkçesi (ve ağızları)
3. Türkiye Türkçesi (ve ağızları)

Fîhi Mâfîh: Mevlâna’nın tasavvuf muhtevalı, dinî öğütler veren sohbetlerinin not edil- mesiyle oluşturulmuştur.

İbtidâ-Nâme: Sultan Veled’in yazdığı ilk mesnevidir. Veled-nâme adıyla da tanınan eser, 1291 yılında yazılmış olup içinde 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Sultan Veled’in kendisi hakkında da eserde bilgi bulunmaktadır.

Rebâb-Nâme: Sultan Veled’in yazılış sırasına göre ikinci mesnevisi Rebâb-nâme’dir. Mevlânâ’nın Mesnevi’sin vezninde ve onun etkisi altında kalınarak yazılmış olan bu kısa mesnevide 162 Türkçe beyit bulunmaktadır

İntihâ-Nâme: Sultan Veled’in son mesnevisidir. İşlenen konular bakımından bir önce- ki mesneviye benzer. Ancak, bu eserin tamamı Farsçadır.

Divan: Değişik nazım şekilleri ile yazılmış dini-tasavvufi ve ahlâki şiirler yer alır. Ha- cimli bir eser olan Dîvân’ın gazeller bölümünde Türkçe-Farsça-Rumca yazılmış mülem- ma manzumeler de bulunmaktadır

Ma ‘Arif: Sultan Veled’in dini, ahlâki öğütler veren son eseri Ma ‘arif ise mensur olarak yazılmıştır. Bu eser de Farsçadır.

Asıl adının Ahmed veya İsmail olduğu düşünülmektedir ama kesin bir bilgi yoktur. Mah- lası olan Gülşehrî ise o dönemde Kırşehir’e “Gül Şehri” denilmiş olmasıyla ilgilidir. 1250 yılında doğduğu ve Kırşehir, Eskişehir ve Ankara’ya yerleştirilen Oğuz boylarından birine mensup olduğu tahmin edilmektedir. Kırşehir’e ne zaman geldiği ise belli değildir. İslâmî bilimler, matematik, mantık ve felsefe konularında iyi yetişmiştir. Arapça ve Farsça öğren- miş ama genellikle Türkçe yazmıştır. Hatta Türkçe kullanmaya duyarlılığı ile bu konuda önemli bir mücadele de vermiştir.
Felek-nâme: Dinî içerikli, Farsça yazılmış bir mesnevidir.

Süleyman Çelebi

Orhan Gazi döneminde doğmuştur. Yıldırım Bayezid döneminde Bursa’da iyi bir eğitim almış ve yapımı 1399’da tamamlanan Ulu Cami’ye imam olarak atanmıştır.

Eserleri:

Mevlîd: Bilinen tek eseridir. Batini görüşler ile ehl-i sünnet arasındaki çekişmelerin oldu- ğu dönemde ehl-i sünnetin yanında yer almıştır. 732 beyitlik eserini 1409’da tamamlamıştır.

Oğuzlar kendi lehçeleri ile eserler üretmişlerdir. Ancak, o eserlerde, Anadolu Oğuzcasında daha sonra hiç görülmeyen ve Orta Asya Türk lehçelerinin karakteristiği olan bazı özellikler de görülmektedir. Sonraları bu sahada görülmeyen ve Orta Asya lehçelerini temsil eden bu özelliklerden bazıları şunlardır:
1. Kelime başında, tıpkı Orta Asya’daki lehçeler gibi /m-/ ünsüzlü örnekler de vardır: men ‘ben’, meŋiz ‘beniz’, munça ‘bunca’, vb.
2. Oğuzcada kelime başında /v-/ ile görülen bazı kelimeler Orta Asya’daki gibi /b-/’li şekillerde de kaydedilmiştir: bar ‘var’, bar- ‘varmak’, bir- ‘vermek’
3. Oğuzcada başındaki /b-/ sesi düşmüş olan fiil Orta Asya’daki gibi de kullanılmıştır: bol- ‘olmak’
4. Eklerin başındaki /G/ sesi pek çok örnekte Orta Asya lehçelerindeki gibi muhafaza edilmiştir: yalgan ‘yalan’
5. Yükleme hâli eki bazı örneklerde +nI şeklinde de geçmiştir: cânumnı, bizni
İlk dönem eserlerindeki bu durum bilim adamlarınca farklı şekilde yorumlanmaktadır. Önceleri, bu türlü karışıklıkların, değişik bölge ve dönemlerdeki istinsahlardan dolayı ortaya çıkan düzensizlikler olduğu düşünülüyordu. İncelemeler artınca, yukarıdaki görüş terk edildi. Horasan bölgesindeki Oğuzcanın bazı özelliklerinin, Anadolu’ya gelen Selçuklular tarafından yeni yurtlarına getirildiği görüşü yaygınlaştı.

Behcetü’l-Hadayık Fi-Mev’izetü’l-Hakayık
Anadolu Selçukluları döneminden kalan en eski eserlerdendir. Arapça ve Farsça çeşitli vaaz kitaplarından yararlanılarak Nâsırüddin b. Ahmed b. Muhammed tarafından telif edilmiştir. Yazılış yeri ve tarihi kesin olarak belli olmamakla birlikte, yapılan incelemeler XII. yüzyılın sonu ile XIII. yüzyılın başında Anadolu’da yazılmış olabileceğini göstermektedir. Henüz yeni yeni yazı dili olmaya başlayan Oğuzca ile yazılmış olan bu ve buna benzer birkaç Anadolu metninin dili, kendisinden sonra yazılanlara göre biraz farklıdır. Hem Anadolu Oğuzcasında standartlaşacak özellikler hem de o coğrafyaya gelmeden önce yaşanılan Harezm ve Horasan yöresindeki Oğuzların ağız özellikleri bir arada kullanılmıştır. Türk dili tarihi açısından son derece önemli bir metindir.