XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin elimize ulaşan nüshaları Arap alfabesi ile yazılmıştır. Ancak Arap harfi metinler yanında Toktamış Han Yarlığı gibi Uygur harfleri ile yazılmış metinler, ayrıca Muhabbet-nāme, Mirāc-nāme gibi her iki harfle de yazılmış nüshaları bulunan metinler vardır

Vurgusuz orta hece ünlüsünün düşmesi sonucu ortaya çıkan ünlü düşmeleri, tapgın>tapugın, kapgın>kapugın, ilgi>iligi şeklindedir.

Ünsüz uyumu, Türkçe kelimelerde yan yana gelen ünsüzlerin seda bakımından birbirine benzemesidir. Ünsüzler arasındaki bir benzeşme hadisesi olan ünsüz uyumu, Harezm Türkçesinde bazı kelimelerde vardır, ancak bu durum sınırlıdır. Kelime köklerindeki ünsüzler asli şekillerini genellikle korumuşlardır. Kısacası kelime köklerinde zaman zaman karşımıza çıkan bir uyumdur: keltür- / keldür-, küntüz / kündüz.

Harezm Türkçesinde ünlülerde görülen ses değişmeleri, Yuvarlaklaşma, düzleşme, kalınlaşma, incelme, düşmedir. Yuvarlanma bir ses değişikliği türü değildir.

İkizleşme kelime içinde k, t gibi ünsüzlerin çift söylenmesi, tekleşme, kelime içinde k gibi seslerin yan yana geldiğinde tek söylenmesi, genizsileşme b gibi geniz ünsüzlerinin uzak benzeşim yoluyla değişmesidir. Sızıcılaşma, kelime içindeki veya sonundaki ünsüzlerin başka ünsüzle değişmesidir. Göçüşme, Kelime içindeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesidir.

Aitlik eki +KI veya +gı’dır: astıngı, bıldurgı, avvalkı, burunkı, ilkinki, ozakı gibi.

Anlatılan Geçmiş Zamanın Şartı 2. Tekil Şahıs -mIş erseñ (bolmış erseñ.)

Harezm Türkçesinin söz varlığı bakımından en önemli özelliği Eski Türkçe ve Orta Türk- çe dönemlerine ait diğer eser ve sözlüklerde geçmeyen veya nadir bulunan kelimelerin bulunmasıdır. Bunlar arasında karu “karşılık, mükâfat”, kedigle- “örtünmek, gizlenmek”, sö- zengür “konuşkan”, yulduz “ağaç kökü” gibi kelimeler bulunmaktadır. Ses ve şekil özellikleri bakımından bir kelimenin hem Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesindeki eski şekillerinin hem de değişime uğramış yeni şekillerinin bir arada kullanıldığı görülür: küdegü / kü- yegü / küyev, sıçgan / sıçan, yıgaç / agaç vb. Nehcü’l-Ferādîs, Kısasü’l-Enbiyā gibi bir çok edebi eser Harezm Türkçesiyle yazılmıştır.

Yöriyür erdi Geniş Zamanın Hikâyesi, Yoluktu erdi Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi, Açılmış erdi Anlatılan Geçmiş Zamanın Hikâyesi, Içse erdi Şartın Hikâyesine örnektir. -r / -Ar / -(y)Ur ermiş / -Urmiş bolur ermiş, zahmet birürmiş Geniş zamanın rivayetine örnektir.

Dād: Adalet, hak; uwtan-: Utanmak; ınag: Emin, güvenilir dost; nāreside: f. Büluğa ermemiş, çocuk’tur. āgāh: f. Haberdar, bilgili anlamına gelir.

Harezm-Atın-Ordu Türkçesinin dil özellikleri arasında P ünsüzünün b’den ayırt edilememesi yoktur. Zira P ünsüzü bazı durumlarda üç nokta ile de gösterilerek b’den ayırt edilmiştir.

Harezm Türkçesindeki ünsüzler, Karahanlı Türkçesindeki ünsüzlerle aynıdır.

Hece Kaynaşması, bir kelimede yan yana bulunan iki veya daha çok hecedeki seslerin ya da yan yana bulunan iki kelimeden birincisinin son sesi ile ikincisinin önsesin birleşip kaynaşması ve hece sayısının azalması olayıdır. Bir kelime içindeki ünlülerin ya sadece kalın ya sadece ince olması Kalınlık İncelik Uyumuna işaret eder. Benzer şekilde ya sadece yuvarlak ya da düz olması ise Düzlük Yuvarlaklık Uyumudur. Göçüşme, kelime içindeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesi olayıdır. Ünsüz uyumu ise Türkçe kelimelerde yan yana gelen ünsüzlerin seda bakımından birbirine benzemesidir.

Harezm Türkçesinde ünlülerde yuvarlaklaşma, düzleşme, kalınlaşma, incelme ve düşme görülür. Tonlulaşma ise ünsüzlerde karşımıza çıkar.

Ünsüzlerde tonlulaşma, tonsuzlaşma, sızıcılaşma, genizsileşme, düşme, ikizleşme, tekleşme, göçüşme gibi ses olayları görülür. İncelme ise ünlülerde görülür.

telük › tölük, ıçgın › uçgun, bark › bork ve ewür › öwür seçenekleri kelime kök ve gövdelerindeki ünlü yuvarlaklaşmasına örnektir. kov › kav seçeneğinde ise ünlü düzleşmesine örnek verilmiştir.

alçak › alçag, ata › ada, butak › budak ve ayak › ayag seçeneğinde verilen kelimeler ünsüz tonlulaşmasına örnektir. sekizinci › seksinç seçeneğinde ise kelime içinde ve sonunda görülen bir değişiklik olarak z › s değişikliği ünsüz tonsuzlaşmasına örnek oluşturmaktadır.

felekde bulunma ekidir, içkerü yön gösterme ekidir, tünle vasıta ekidir, anlarça eşitlik ekidir. tagındın ise +DIn, nadiren +Dan ayrılma eki kullanılarak yapılmıştır.

tökmiş ve yığılmışlarda anlatın geçmiş zaman eki kullanılmıştır. köre biz geniş zaman 1. Tekil şahıs, öperler geniş zaman 3. Çoğul şahıs ekidir. targadı ise –dı görülen geniş zaman eki almıştır.

yarutsa 3. Tekil şahıs şart kipi, baglasak 1. Çoğul şahıs şart kipi, körsem 1. Tekil şahış şart kipi kullanılarak yapılmıştır. sala ise –A eki ile 3. Tekil şahıs dilek-istek kipi kullanılarak yapılmıştır. kiçsü ise –sUn/sU 3. Tekil şahıs emir kipi kullanılarak yapılmıştır.