XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Sözlerin anlamını etkilemeyip, onların diğer sözlerle bir şekilde ilişkisini kurup söz grubunda veya cümlede görev almasını sağlayan eklere çekim ekleri denir.

Kıpçak sahası eserlerinde II. Kişi Teklik iyelik eki şudur: +(I)ñ

Hal: İsimlerin söz grubu veya cümlede kullanışa çıktığında, söz grubunda veya cümledeki diğer sözlerle bağlantı kurmak için bulundukları durumdur.

Cümlede, geçişli fiil olan yüklemden etkilenen ismin bulunduğu haldir. Kıpçak sahası metinlerinde genel yükleme hali eki +nI’dir

Yardımcı biçimbirim: Ses yapısı bağımsız olmakla birlikte çekim ekleri gibi kullanılan dil birimleri.

-p zarf fiil ekinin tur- yardımcı fiilinin geniş zaman eki almış turur biçimiyle oluşturduğu “-p turur” kalıbı ve bu kalıbın ses olayları sonucunda almış olduğu -p tur ve -p bakiyeleri
Kıpçak sahası metinlerinde öğrenilen geçmiş zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. Bu nedenle "mürid bolup turur biz" öğrenilen geçmiş zaman ifadesine örnektir.

Aitlik, diğer tarihi devir ve sahalarda olduğu gibi Kıpçak sahası metinlerinde de +KI eki ile ifade edilir.

İlgili ifadeler Kıpçak sahası metinlerinde şimdiki zamanı ifade etmek için kullanılmıştır.

Ek-Fiilin Sıfat Fiil Eki Alması: Ek-fiil, Kıpçak sahası metinlerinde sadece -dük sıfat fiil ekini almaktadır.

Zamir “n”si: Ünlü tabanlı zamirlere çokluk veya hal ekleri; iyelik üçüncü kişi ekleri ile “-ki” aitlik eki üzerine hal ekleri ulanacağı sırada sesçil ihtiyaç olsun olmasın kullanılan ünsüzdür.Ünlü ile biten zamirlere, zamir “n”si olmaksızın ulanabilmektedir: bularġa birer alṭın bir (KK 75b/12); bularnıñ orta yirine kirip sançışmaġıl (MG 64a/9)

Çokluk
Kıpçak sahası metinlerinde de isimlerin belirsiz çokluğunu yapmak için +lAr eki kullanılır: oḳlarını alıp barmaḳlarıñge soḳıp burunġı kibi atġıl (MG 107b/1); her bir işigü için ḫalāyıḳlardan bir bölek ṭayife ḳısmet kılınmış turur (İM 51a/8).

Öncelikli olarak ismin bağlı bulunduğu yüklemin yönünü gösteren haldir. Kıpçak sahası metinlerinde genel yönelme hali eki +GA’dir. Ek her zaman ünsüz uyumuna uymaz: yavuzġa eygülükni ḳılmaḳlıḳ eyledür (GT 29/8): ol melîk kim dāyim ilge ve ulusḳa küç ḳılur (GT 33/6); ḥabske bıraktın (GT 35/8); iyerge yapuştura muḥkem tutġıl (MG 12b/6); ol heybet birle kim ġarîmiñge köründüñ (MG 39a/8); tevbe birle kirür uçmaḳḳa (İM 51a/2); anlarnı zindānḳa ḳoyġay (İM 441a/1)

Ayrılma Hali
Bağlı bulunduğu yüklemi mekan veya zarf olarak tamamlayan ismin bulunduğu haldir. Bu halin yaygın olarak kullanılan eki +dAn’dır. Ek genellikle ötümsüzlük uyumuna uymaz: bu sözni vezirden sulṭān nedîmleri işitip (GT 27/3); nāgeh işikden bir kimerse kirip beşāret ketürdi (GT 36/10); yumşaḳ töşegiden issi kül üstünde kaldı (GT 75/6); bir faḳîhniñ yaḳasından tutup ḥurmetsizlik ḳılur (GT 108a/5); artından tutġıl (MG 32a/5); ol sözden ḳayıtmasa kāfirlik andan kötrülmes (İM 17a/4); aştan yidüm (KK 50a/13. Ayrılma hali ekinin +dIn şekli de Kıpçak sahası metinlerinde görülür: ḳuldın ni ḫata kördi (GT 58/5), senin āletiñdin taḳı aṭnıñ āletindin pes atıñnı iyerletgil (MG 9a/6-7); bir yahşı aġaçdın süñü yaraşturġay sen (MG 74b/6); selāmdın sonra bolsa ḳayıtmaġay (İM 169b/3).

-p turur / -ptur / -p
-p zarf fiil ekinin tur- yardımcı fiilinin geniş zaman eki almış turur biçimiyle oluşturduğu “-p turur” kalıbı ve bu kalıbın ses olayları sonucunda almış olduğu -p tur ve -p bakiyeleri Kıpçak sahası metinlerinde öğrenilen geçmiş zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir: melik üçün bir ḳaṣîde medḥ ḳılıp turur men (GT 84/2); keliptir men (KK 13b/5); bir tüş körüp men (GT 221/6); ni sebebden alıp sen böyle gül yanında mesken (GT 160/11); mübtelā bolup turur (İM 132a/5); kilip tür ḫoş aña cevr itmek ilge (GT 62/4); mürid bolup turur biz (GT 228/10); ġaflet uyḳusında eyle ḳalıp tururlar (GT 105/12); il aġzın it tişin baġlap ṣavāmiǾge tolup turlar (GT 46/1).

Kıpçak sahası metinlerinde geniş zamanı ifade etmek için ünsüzle sonlanan fiillere -Ur ve -Ar; ünlü ile sonlanan fiillere -r eki ulanır. Çekimlenme birinci tipteki kişi ekleriyle yapılır: yir men içer men baġışlar men (GT 60/7); aṭ üstinde iyerdin ḳapar sen (MG 39a/2); yā sançar sen yā minmekdin menǾ ḳılursın (MG 53b/7); sinüñ üzre ẓafer bulmaḳın izder (MG 36a/6); özini cümleden Ǿāciz körer (GT 106/6); körklü Ǿibāret bilen andan işitür biz (GT 227/11); biz oḳır biz (İM 52a/1); büker siz (KK 15b/6); bahāsın izderler (GT 98/11)

Gereklilik ifadesi için Kıpçak sahası metinlerinde ya “fiil+şart eki+kişi eki kerek” veya “fiil+mAK + kerek+kişi eki” kalıplarından yararlanılır: bu fesād ehliniñ nesli münḳaṭiǾ bolsa kirek (GT 25/9); bu niǾmet şükrini ḳılsam kirek çoḳ (GT 163/11); aş bışġanda ḳoṭarmek kerek sen (DM 22b/1); anı öltürmek kerek (GT 87/2).

Şart Kipinin Hikayesi: -sAydI ; -sA idi ; -sA irdi: keşke bilse irdim ḳabūl ḳılġay mu meni (İM 81b/7) eger uyusa irdi İblîs biz reḥet tapġay irdük (İM 80a/6); îmān keltürseydi sewmegey irdi añar sögmekni (İM 24a/6).

Fiilden isim yapan eklerden bazıları;

A. çevr-e, ölç-e, yaḳ-a;
-Aç. kül-eç;
-AçAK. iç-ecek, yat-açaḳ, kel-eçek, yaz-açaḳ;
-AġAn. iç-egen, kül-egen, aç-aġan, bar-aġan;
-AK. ḳon-aḳ, ḳuç-aḳ, öl-çek, otur-aḳ;
-am. tut-am;
-an. uç-an;
-çAK. em-çek, ḳabar-çaḳ;

Fiilden Fiil Yapan Ekler'den Bazıları
-ala-. kov-ala-;
-Ar-. çık-ar-, ḳayt-ar-, ḳop-ar-;
-der-. kön-der-;
-DIr- / -DUr-. aç-tur-, bil-dir-, birik-dür-, iç-dir-, ḳızdır-, sındur-, sat-tır-, üleş-tür-;

“Atam anam dünyilik üçün kanımnı tökmege destur birdiler.“ Cümlesindeki “atam” ve “anam” sözcükleri üzerinde I. tekil kişi iyelik eki vardır.