XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Satır Arası Kuran Tercümesi Kuran’ın Harezm Türkçesi ile yapılmış tercümesi İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Alipaşa Bölümünde bulunmakta olup 1363 yılında istinsah edilmiştir.

Kerderli Mahmut b. Ali Nehcü’l-Ferādis’i, Mahmūd bin Ömer ez-Zemahşerî Mukaddimetü’l-Edeb’I, Hārezmį Muhabbet-nâme’yi, Feridüddin Attar ise Cümcüme-nāme’yi yazmıştır. Dāsitān-ı Cümcüme, Ĥüsām Kātib tarafından yazılmıştır.

Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türkçesine geçiş devrini teşkil eden Harezm Türkçesi teriminin belli bir dönemin Türkçesine ad olarak kullanılması Ali Şir Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis adlı eserinde Harezmli bilim adamı Hüseyin Harezmî’nin Kasîde-i Bürde’ye Harezm Türkçesi ile şerh yazdığını bildirmesi ile ortaya çıkmıştır.

Harezm-Altın Ordu Türkçesi Türk dilinin doğu kolunu oluşturan Karahanlı Türkçesi temelinde güney kolunu oluşturan Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu oluşturan Kıpçak Türkçesinin karışımından oluşmuştur.

Harezm Türkçesi, Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türkçesine geçiş dili olarak büyük önem taşımıştır. Timurlular devrinden yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır.

Kıpçak Türkçesi XII-XV. yüzyıllarda Altın Ordu devleti içinde XIII-XVI. yüzyıllar arasında da Mısır ve Suriye’de konuşulup yazılmış bir Türk dilidir.

Atın Ordu, Moğol İmparatoru Cengiz Han’ın ölümünden sonra 1242’de kurulmuş olan bir Türk devletidir. Harezm, Aral gölünün güneyinde yaşayan halka verilen addır. Çoçi, bir kabile adı değil Cengiz Han’ın en büyük oğlunun ismidir. Ârî ise İran’dan gezerek Kuzey Hindistan’a yerleşen halktan olan kimselere verilen isimdir. Asya’daki eski bir Moğol kabilesi ise Kalmuklar’dır.

Kıssasü’l-Enbiya Nasırü’d-din bin Burhanü’d-din Rabgüzî tarafından 1310 yılında yazılmış ve Moğol Şehzadesi Nasırü’d-din Tok Buğra’ya sunulmuştur. İçeriğinde 484 dize tutan 43 Türkçe şiir barındırmaktadır. Manzum parçalar genelde kaside şeklinde yazılmıştır. Bunun yanı sıra gazeller de vardır. Manzumelerde Hece ölçüsü değil, divan şiirinde en sık rastlanan aruz ölçüsü kullanılmıştır.

Kıssasü’l Enbiya peygamber kıssalarını anlamına gelir. Kur’anda anılan bazı kıssaları içermesi ile tanınır. Mu’inü’l-Mürid Karahanlı ve Çağatay Türkçelerine geçiş dönemini kapsayan en önemli eserdir. Mukaddimetü’l-Edeb Arapçayı öğretmek üzerine yazılmış pratik bir sözlüktür. Cevâhirü’l-Esdâf, Mu’inü’l-Mürid’in bulunduğu mecmuanın kenarına yazılmış tasavvufi, didaktik bir parçadır. Dinî ve didaktik nitelikte bir eser olan Nehcü’l- Ferâdis ise Harezm Türkçesinin dil özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerdendir.

Mesnevi, her beyti ayrı uyaklı bir divan edebiyatı nazım biçimidir. Tevhid, Divan edebiyatında Allah’ı övmek için yazılan manzumedir. Çehar-yâr, Dört Dost ( Hz. Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali) demektir. Varak, yazmalarda her bir yaprağa verilen isimdir. Naat ise Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek ve ondan şefaat dilemek amacıyla yazılan kasidelerdir.

Hüsrev ü Şirin Kutb tarafından Altın Ordu Hükümdarı Tını Beg Han ile eşi adına yazılmış bir mesnevidir. Mi’rac-name Miraç olayını anlatan anonim bir eserdir. Muhabbet-name Altın Ordu sarayı etrafında oluşmuş klasik edebiyata örnek teşkil eden mesnevi tarzında uzunca bir manzumedir. Cevâhirü’l-Esdâf, Mu’inü’l-Mürid’in bulunduğu mecmuanın kenarına yazılmış tasavvufi, didaktik bir parçadır.Dasitan-ı Cümcüme ise Altın Ordu’da edebi bir gaye güdülmeden geniş halk kitleleri için mesnevi nazım şekli ile yazılmış dini lirik bir hikâyedir.

Toktamış ve Temur Kutluk yarlıkları yani fermanları Uygur harfleriyle yazılmıştır.

XIV. Yüzyılda İbni Mühenna tarafından yazılan bu sözlük Arapça-Türkçe-Moğolcadır.