XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Oğuz Türkçesi ve Kıpçak Türçesi’nin karışıp kaynaşmasından olan Türkçe Harezm veya Harezm-Altın Ordu Türkçesi’dir.

İslamiyet’ten önce Harezm bölgesinde yaşayan ve İranlılarla yakın akrabalıkları bulunan Harezmiler Ârî ırkına mensup idiler.

Harezm Türkçesi ile yazılmış, peygamber kıssaları anlamına gelen, başta Hz. Muhammed olmak üzere diğer peygamberler ile Avac bin Annak, Harut ve Marut gibi Kuran’da anılan bazı kıssaları içeren eser Kışaşü’l-Enbiya’dır.

Verilen bilgiler Nehcü’l-Fedâris adlı esere aittir.

Harezm Türkçesi ile yazılmış Mukaddimetü’l-Edeb Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür. Bu kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Hârezmce (bir Iran dili), Mogolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır. En eski nüshalar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercüme edilenlerdir.

Dil ve üslubu açısından geniş halk kitleleri için yazıldığı anlaşılan Mu’inü‘l-Mürîd’in bugüne kadar bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’ndedir.

Arapça bir kelime olup ‘kapı’ anlamına gelen, Türkçede ‘bölüm, başlık’ anlamında kullanılan sözcük ‘bâb’dır.

El yazması bir eseri el yazısıyla kopya eden kimseye “müstensih” denir.

1341 yılında Altın Ordu şairi Kutb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış ve aynı addaki Genceli Nizami’nin mesnevisinden tercüme edilmiş mesnevi Hüsrev ü Şîrîn’dir.

1368-1369 yılında Hüsâm Kâtib tarafından Altın Ordu’da edebi bir gaye güdülmeden geniş halk kitleleri için mesnevi nasım şekli ile yazılmış dini lirik bir hikâye olan eser Dasitân-ı Cümcüme’dir.

XI-XII. yüzyıllarda hem etnik yapı hem de siyasî hayat bakımından Türkleşen Harezm bölgesinde Türk dilinin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı Türkçesi temelinde güneybatı kolunu teşkil eden Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden Kıpçak Türkçesinin karışıp kaynaşmasından oluşan Türkçeye Harezm Türkçesi veya Harezm-Altın Ordu Türkçesi adı verilir.

Karahanlı Türkçesi XI. Ve XIII. Yüzyıllar arasında konuşulan Türk dilidir.Kıpçak Türkçesi, Karahanlı Türkçesi’nin kuzeybatı kolunu teşkil eden, Altın Ordu devleti içinde ve daha sonra Suriye ve Mısır’da konuşulan dildir. Çağatay Türkçesi, Orta Asya’da konuşulup yazılmış Türk dilidir. Harezm- Altın Ordu Türkçesi, oğuz ve kıpçak Türkçelerinin kaynaşmasıyla oluşan dildir. Oğuz Türkçesi, XI. yüzyılda Harezm bölgesinde toplu olarak yasayan ve daha sonra batıya doğru göç ederek bugünkü Türkmen, Azerbaycan, Gagavuz ve Türkiye Türklerinin aslını oluşturan büyük bir Türk boyunun lehçesidir.

Gazneliler ve Selçuklular zamanında idare ve ordu Türklerde olmasına rağmen Türk dili yazı ve edebiyat dili olamamış, bu ancak Kuibü’d-dîn Muhammed ile başlayan son Harezmşahlar döneminde gerçekleşmiş ve Harezm Türkçesi eserlerini vermeye başlamıştır.

Gazel beş ile onbeş beyit arasında değişir. Tuyuğ, mani biçiminde aruzla yazılan manzumedir. Mesnevi, her beyti ayrı uyaklı bir divan edebiyatı nazım biçimidir. Tevhid ise, divan edebiyatında Allah’ı övmek için yazılan manzumedir. Kaside, On beş beyitten az olmayan, bütün beyitlerin ikinci dizeleri en baştaki beyit ile uyaklı olan ve çoğu kez büyükleri övmek için yazılan divan edebiyatı şiir türüdür.

Mu’inü‘l-Mürid, dinî-tasavvufî konuları ele almış manzum bir eserdir. Nehcü’l-Ferādįs, Dinî ve didaktik nitelikte bir eserdir. Kırk hadis türünde mensur olarak kaleme alınmıştır. Kıśaśü’l-Enbiyā, peygamber kıssaları anlamına gelir. Hüsrev ü Şirin, Altın Ordu şairi Kuŧb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış bir mesnevidir. Mukaddimetü’l-Edeb, Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür.

Harezm Türkçesiyle yazılmış eserlerin tümünün yazılış tarihi çok net bilinmemekle birlikte, Nehcü’l-Ferādįs’ten çok yıllar önce yazılmış eserler olduğu bilinmektedir. Örneğin, Mukaddimetü’l-Edeb’in 1128- 1144 tarihleri arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Mu’inü‘l-Mürid Didaktik mahiyette bir eserdir. Dinî-tasavvufî konuları ele almış ve bu konularda bilgi vermeyi amaçlamış manzum bir eserdir. Mu’nü‘l-Mürįd Karahanlı ve Çağatay Türkçelerine geçiş dönemini kapsayan Harezm Türkçesinin en önemli eserlerinden biridir. Dil ve üslubu açısından geniş halk kitleleri için yazıldığı anlaşılan Mu’įnü‘l-Mürįd’in bugüne kadar bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’ndedir. Bu nüshanın fotoğrafarı Agah Sırrı Levend tarafından Türk Dil Kurumuna bağışlanmıştır. Tamamı 26 varak olan nüshanın her sayfasında 16, 17 satır yer almaktadır.