XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

XI-XII. yüzyıllarda hem etnik yapı hem de siyasî hayat bakımından Türkleşen Harezm bölgesinde Türk dilinin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı Türkçesi temelinde güney- batı kolunu teşkil eden Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden Kıpçak Türkçesi- nin karışıp kaynaşmasından oluşan Türkçeye Harezm Türkçesi veya Harezm-Altın Ordu Türkçesi adı verilir.

Çağatay Türkçesi: Karahanlı ve Harezm edebî dillerinin devamı olarak XV-XX. yy.lar arası Orta Asya’da konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dili.

1097’de Taştdar Anuş Tigin’in oğlu Kutbüddin Muhammed’in Harezm valisi olarak tayin edilmesiyle Selçuklulara bağlı Harezmşahlar Hanedanı kurulmuştur. Bu dönemde Harezm en parlak devrini yaşamıştır. Atsız (1127-1156) devrinde yarı müstakil bir devlet haline gelen Harezm, İl Arslan (1156-1172) ve Alā’e’d-din Tekiş (1172-1200) zamanında güçlenip gelişmiş, Alā’e’d-din Muhammed (1200-1220) devrinde imparatorluk haline gelmiş, ancak Celāle’d-din Muhammed’in (1220-1231) kötü idaresi sonucunda Cengiz Han’ın yönettiği Moğol güçlerine yenilmiştir.

Ârî: İran’dan geçerek Kuzey Hindistan’a yerleşen halk veya bu halktan olan kimse.

Kaside: On beş beyitten az olmayan, bütün beyitlerin ikinci dizeleri en baştaki beyit ile uyaklı olan ve çoğu kez büyükleri övmek için yazılan divan edebiyatı şiir türü.

London, British Museum Nüshası Add. 7851: Eserin en eski nüshadır. Bu yazmanın müstensihi, Ch. Rieu tarafından Hacı Muhammed b. Dust Muwammed Hacı Vezirį olarak gösterilmiştir. İstinsah tarihi de XV. yüzyıldır. K. Grönbech bu nüshanın tıpkıbasımını yapmıştır.

Dinî ve didaktik nitelikte bir eserdir. Kırk hadis türünde mensur olarak kaleme alınmıştır. Nehcü’l-Ferādįs, Harezm Türkçesinin dil özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden biridir. Eser dünya ve ahirette mutlu olmanın yollarını ortaya koyan Müs- lümanlık bilgilerini içerir. Sade bir dil kullanan yazar, dinî konuları aktarırken konuyu ay- dınlatıcı mahiyette menkıbeler, hikâyeler de nakletmiştir.

Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür. Bu kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Hârezmce (bir İran dili), Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır. En eski nüsha- lar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercüme edilenlerdir. Eser beş bölümden oluşmaktadır:

1. İsimler
2. Fiiller
3. Harfler (Edatlar, isim ve fiil dışındaki gramer unsurları)
4. İsim Çekimi
5. Fiil Çekimi

Dāsitān-ı Cümcüme

1368-1369 yılında Ĥüsām Kātib tarafından Altın Ordu’da edebî bir gaye güdülmeden ge- niş halk kitleleri için mesnevi nazım şekli ile yazılmış dinî lirik bir hikâyedir. Eserin ko- nusu, İlyas Peygambere iman etmediği için çok eziyetler çeken, fakat kendi adamlarına iyi davrandığı için kendi adamları tarafından diriltilen Kesikbaş adlı meşhur bir dinî menkı- beye dayanır. Cümcüme-nāme de denilen eser konusu, nazım şekli ve vezni bakımından İran şairi Feridüddin Attar’ın aynı adlı eserinden Türkçeye tercümedir.

Mirāc-nāme, dil, üslup ve işlediği konu bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzer. Mirac olayını anlatan anonim bir eserdir. Konularının sıralanışı bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzemekle birlikte, gök tasviri kısmındaki ayrıntılar farklıdır. Mirāc-nāme’nin Uygur harfleriyle yazılmış tek nüshası Paris Bibliothègue Nationale’de bulunmaktadır.

XI-XII. yüzyıllarda hem etnik yapı hem de siyasî hayat bakımından Türkleşen Harezm bölgesinde Türk dilinin doğu kolunu teskil eden Karahanlı Türkçesi temelinde güneybatı kolunu teşkil eden Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden Kıpçak Türkçesi'nin karışıp kaynaşmasından olusan Türkçeye Harezm Türkçesi veya Harezm-Altın Ordu Türkçesi adı verilir.Harezm Türkçesi'nin en önemli dil özelliği, Harezm bölgesinde yerlesen Oğuz, Kıpçak ve diğer Türk boylarının agızlarından alınan unsurlarla şekil bilgisi ve kelime hazinesi bakımından karma bir yapı arzetmesidir.

Karahanlı Türkçesi'nden Çağatay Türkçesi'ne geçiş devresini teşkil eden Harezm Türkçesi teriminin belli bir dönemin Türkçesi'ne ad olarak kullanılması Ali Şir Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis adlı eserinde ortaya çıkmıştır.

Bolşevik ihtilalinden sonra hanlığa son verilmiş; 1920’de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1924’te ise Hive Hanlığının doğu tarafı Özbekistan, batı tarafı ise Türkmenistan Cumhuriyetlerine bırakılmıştır.

Kısasü’l-Enbiya, Nasırü’d-din bin Burhanü’d-din Rabguzi tarafından 1310 tarihinde yazılmıstır. Mogol sehzadesi Nasırü’d-din Tok Buga’ya sunulmuştur.

A seçeneğinde bulunan J. Schinkewitsch, Rabguzi'nin Kısas-ı Enbiya adlı eseri üzerine çalışması bulunmaktadır. bk. J. Schinkewitsch, “Rabguzi’s Syntax” , MSOS II, S. XXIX, 1926, s. 130-172; XX, 1927, s. 1-57. (Çev: S. Paylı Türk Dili Belleten III, S. 8-9-10-11, 1947.) Diğer seçeneklerdekiler ise doğrudan Nehcü'l-Ferâdîs üzerine çalışmıştır. Dolayısıyla A doğru seçenektir.

Eserin Türkiye'de birçok nüshası bulunmaktadır. bk. 1. Yozgat Kütüphanesi, 396 (H. 655 / M. 1257)...

Hüsrev ü Şirin’in bugüne kadar bilinen tek nüshası Paris Bibliothèque Nationale’dedir.

Altın Ordu sarayı etrafında oluşmuş klasik edebiyata örnek teşkil eden, mesnevi tarzında uzunca bir manzumedir.

Altın Ordu yarlık ve bitikleri, diğer bitiklerle birlikte Melek Özyetgin tarafından incelenmiştir. Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi adlı bu çalısmada 18 yarlık ve bitik ayrıntılı dil ve üslup incelemesi, metin, bugünkü dile aktarım, gramatikal dizin ve tıpkıbasım olarak ele alınmıstır.

Mi'rac-name Dil, üslup ve işlediği konu bakımından Nehcü’l-Feradis’e benzer.