XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Bugün Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde kalan, Ceyhun (Amu Derya) ırmağının döküldüğü Aral gölünün güneyinde bulunan bölgeye ve aynı zamanda bölge halkına
Harezm adı verilir.

Ârî: İran’dan geçerek Kuzey Hindistan’a yerleşen halk veya bu halktan olan kimse.

Bolşevik ihtilalinden sonra hanlığa son verilmiş; 1920’de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1924’te ise Hive Hanlığının doğu tarafı Özbekistan, batı tarafı ise Türkmenistan Cumhuriyetlerine bırakılmıştır (Ata 2002).

Kaside: On beş beyitten az olmayan, bütün beyitlerin ikinci dizeleri en baştaki beyit ile uyaklı
olan ve çoğu kez büyükleri övmek için yazılan divan edebiyatı şiir türü.

İstinsah: Yazma bir eseri el yazısıyla kopyalama.

Nehcü’l-Ferādis
Dinî ve didaktik nitelikte bir eserdir. Kırk hadis türünde mensur olarak kaleme alınmıştır. Nehcü’l-Ferādįs, Harezm Türkçesinin dil özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden biridir. Eser dünya ve ahirette mutlu olmanın yollarını ortaya koyan Müslümanlık bilgilerini içerir. Sade bir dil kullanan yazar, dinî konuları aktarırken konuyu aydınlatıcı mahiyette menkıbeler, hikâyeler de nakletmiştir.

Hareke: Arap alfabesiyle yazılmış metinlerde üstüne ve altına konduğu ünsüzlerin birer ünlü ile
okunmasını sağlayan işaret.

Mukaddimetü’l-Edeb
Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir
sözlüktür. Bu kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Hârezmce (bir İran
dili), Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır. En eski nüshalar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercüme edilenlerdir. Eser beş bölümden oluşmaktadır:
1. İsimler
2. Fiiller
3. Harfler (Edatlar, isim ve fiil dışındaki gramer unsurları)
4. İsim Çekimi
5. Fiil Çekimi
Mukaddimetü’l-Edeb Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemi sözlüklerinde bulunmayan
pek çok kelimeyi içermesi sebebi ile Divānü Lügati’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime hazinesini barındıran sözlüktür

Naat: Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek, ondan şefaat dilemek amacıyla yazılan kaside.

Mirāc-nāme
Dil, üslup ve işlediği konu bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzer. Mirac olayını anlatan
anonim bir eserdir. Konularının sıralanışı bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzemekle birlikte, gök tasviri kısmındaki ayrıntılar farklıdır. MiǾrāc-nāme’nin Uygur harfleriyle yazılmış tek nüshası Paris Bibliothègue Nationale’de bulunmaktadır. Bu nüsha 1436’da Malik
Bahşı tarafından Herat’ta istinsah edilmiştir. Bu sebeple XIV. yüzyılda yazıldığı tahmin
edilmektedir. Osman Fikri Sertkaya eser üzerinde doktora çalışması yapmıştır.

Oğuz Türkçesi: XI. yüzyılda Harezm bölgesinde toplu olarak yaşayan ve daha sonra batıya doğru göç ederek bugünkü Türkmen, Azerbaycan, Gagavuz ve Türkiye Türklerinin aslını oluşturan büyük bir Türk boyunun lehçesi.

Kıpçak Türkçesi: Karahanlı Türkçesinden sonra XIII-XV. yy.larda Altın Ordu devleti içinde ve XIII-XVI. yy.lar arası Mısır ve Suriye’de konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dili.

Karahanlı Türkçesi: XI-XIII. yüzyıllar arası Türk dili.

Çağatay Türkçesi: Karahanlı ve Harezm edebî dillerinin devamı olarak XV-XX. yy.lar arası Orta Asya’da konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dili.

Harezm Türkçesi: XI-XII. yüzyıllarda hem etnik yapı hem de siyasî hayat bakımından Türkleşen Harezm bölgesinde Türk dilinin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı Türkçesi temelinde güneybatı kolunu teşkil eden Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden Kıpçak Türkçesinin karışıp kaynaşmasından oluşan Türkçeye Harezm Türkçesi veya Harezm-Altın Ordu Türkçesi adı verilir.  Doğru cevap A.

XVI-XIX. yüzyıllar arası Harezm’in gerileme devresi olmuştur. Kültürel faaliyetleri gerileyen, ticaret hayatı Kalmuk saldırıları ile alt üst olan bölgeyi 1873’te Ruslar tamamen ele geçirmiş, Batı Harezm hanlığı Ruslara tabi olarak yönetilmiştir. Bolşevik ihtilalinden sonra hanlığa son verilmiş; 1920’de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1924’te ise Hive Hanlığının doğu tarafı Özbekistan, batı tarafı ise Türkmenistan Cumhuriyetlerine bırakılmıştır (Ata 2002). Doğru cevap D.

Kaside: On beş beyitten az olmayan, bütün beyitlerin ikinci dizeleri en baştaki beyit ile uyaklı olan ve çoğu kez büyükleri övmek için yazılan divan edebiyatı şiir türü.

Gazel: Divan edebiyatında beş ile on beş beyit arasında değişen, ilk beytinin dizeleri birbiriyle, sonraki beyitlerinin ikinci dizeleri birinci beyitle uyaklı, genellikle lirik konularda yazılan nazım biçimi

Tuyuğ: Mâni biçiminde aruzla yazılmış manzume.

İstinsah: Yazma bir eseri el yazısıyla kopyalama.

Nüsha: Birbirinin tıpkısı olan yazılı eserlerin her biri.    Doğru cevap B.

London, British Museum Nüshası Add. 7851: Eserin en eski nüshadır. Bu yazmanın müstensihi, Ch. Rieu tarafından Hacı Muhammed b. Dust Muwammed Hacı Vezirį olarak gösterilmiştir. İstinsah tarihi de XV. yüzyıldır. K. Grönbech bu nüshanın tıpkıbasımını yapmıştır. Doğru cevap E.

Mukaddimetü’l-Edeb Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür. Bu kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Hârezmce (bir İran dili), Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır. En eski nüshalar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercüme edilenlerdir. Eser beş bölümden oluşmaktadır. Doğru cevap D.

Mu'inü‘l-Mürid: Didaktik mahiyette bir eserdir. Dinî-tasavvufî konuları ele almış ve bu konularda bilgi vermeyi amaçlamış manzum bir eserdir. Mu'inü‘l-Mürįd Karahanlı ve Çağatay Türkçelerine geçiş dönemini kapsayan Harezm Türkçesinin en önemli eserlerinden biridir. Dil ve üslubu açısından geniş halk kitleleri için yazıldığı anlaşılan Mu'įnü‘l-Mürįd’in bugüne kadar bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’ndedir. Bu nüshanın fotoğrafları Agah Sırrı Levend tarafından Türk Dil Kurumuna bağışlanmıştır. Tamamı 26 varak olan nüshanın her sayfasında 16, 17 satır yer almaktadır. Mu'įnü‘l-Mürįd’in bu nüshasında Cevāhirü’l-Esrār adlı eserden alınmış yedi dörtlük ile kime ait olduğu belli olmayan kıssa ve dizeler de bulunmaktadır. Eserin kenarına yazılmış olan bu eklemelerin kim tarafından, ne zaman yapıldığına dair herhangi bir kayıt yoktur. Doğru cevap C.

Cevāhirü’l-Esdāf

Mu'įnü‘l-Mürįd’in bulunduğu mecmuanın sahife kenarlarına yazılmış altı kıtalık bir metindir. Dörtlükler halinde yazılmıştır. Tasavvufî, didaktik bir parçadır. F. Köprülü (1928: 344), dil ve edebiyat özelliklerini dikkate alarak bu eseri Harezm muhitine dâhil etmiştir.

Hüsrev ü Şirin 1341 yılında Altın Ordu şairi Kuŧb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış bir mesnevidir. Kuŧb eserini aynı addaki Genceli Nizamį’nin mesnevisinden tercüme etmiştir. Tını Beg Han’ın babası Özbek Han’ın ölümünden sonra 1341 yılında tahta geçmesinden ve 1342 yılında da kardeşi tarafından öldürülmesinden hareketle eserin yazılış tarihi 1341 veya 1342 olarak tahmin edilmektedir. Doğru cevap B.

MiǾrāc-nāme’nin Uygur harfleriyle yazılmış tek nüshası Paris Bibliothègue Nationale’de bulunmaktadır. Bu nüsha 1436’da Malik Bahşı tarafından Herat’ta istinsah edilmiştir. Doğru cevap A.

Sirācü’l-Kulûb Mensur bir eser olup didaktik mahiyette dinî-tasavvufî konuları işlemektedir. Harezm Türkçesi ile tercüme edilmiş birkaç nüshası bulunmaktadır. Bu nüshalardan biri Moskova Devlet Arşivi’ndedir. 1554’te istinsah edilmiş olan bu nüshada on dokuz sual ve cevabı yer alır. Doğru cevap D.