ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNİN ŞEKİL BİLGİSİ II

a. dilek-istek bildirir: süçü içevem süçü delü olavam delü /nem var verem yele sini dutavam bir gün (SV.); kan yiyici cân alıcı zâlimüŋ cevrinden kurtaram (Kelile.); merhem idüp
gözüme uram (Tıb.Neb.)
b. tavsiyede gereklilik bildirir (özellikle ne soru kelimesi ile birlikte kullanılınca): ilâhî
alnında ne yazayın didi (MC)
c. tercih bildirir: senüŋ etüŋden ogul yiyeyin mi yohsa sası dinlü kâfirüŋ döşegine gireyin mi agaŋ kazanuŋ nâmûsını sıdurayın mı (DKor.D.)
ç. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): ammâ ben bu ılanı gerek
bâgubân eliyile öldürem (Mrzb.)

a. dilek-istek bildirir: bir zamân yatalum uyuyalum / uyanuban halvâyı biz yiyelüm
(Aş.Paş.Hik.)
b. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): gerek ki aŋa ölince tapavuz / yaramazlık kapusın yapavuz biz (Işk.)

a. dilek-istek bildirir: hemîşe saltanat tahtında pâdişâh olasın turasın didiler (MC)
b. emir bildirir: hak te’âlâ eydür yâ muhammed hâcetüm oldur kim benden çok nesne
dileyesin (MC)
c. istek yolu ile gereklilik bildirir: yûsuf kavlinde mâl yidi bâre idesin üç bâre arslıka
viresin ve oglına viresin (Feraiz)
ç. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: iki ‚âlem eger sinüŋ olursa / koyasın ‚âlemi anı
dutasın (SV)
d. gereklilik bildirir (‚gerek (kim) ... -(y)A‘ yapısında): gerek kim beni hazrete
kavuşdurasın (MC)

e. serbestlik verildiğini bildirir: gele sen bunda saŋa neŋ garazum yok işidür sen / kala
sen anda yavuzdur yalıŋuz kanda kalur sen (Mev.)

a. dilek-istek bildirir: esen kaluŋ gönüldük hayr ile biz / nasîb ola varasız dahı hem siz
(EMŞer.)
b. istek yolu ile gereklilik bildirir: ammâ sizden dilerem kim benüm vasiyyetüm
saklayasız ve bilesiz kim yigrek gül göŋül gülistânında açılur (Mrzb.)
c. emir yoluyla gereklilik bildirir: tâ ola kim sakınasız yimekden içmekden cimâ‘ itmekden dahı taŋrıdan korkasız (MC)
d. gereklilik bildirir (gerek (kim) ... -(y)A‘ yapısında): gerek kim ferrûha gösderdesiz
yüz / ola zâhirde bir ü ma‘nîde yüz (Işk.);

a. dilek-istek bildirir: anı taŋrı ‚aşkına kılgıl revâ / hak zamâne şerrini senden sava (Vrk.Glş.)
b. şart bildirir (her kim veya kaçan, kaçan kim sözleri ile kurulan birleşik cümlelerde):
her kim gendü kavmin agırlaya gendüzin agırlamış olur (Mrzb.); kaçan âhir vaktı irişe ol
‚amelde buluna ve anuŋ üzerine gide (MC); her kim benüm uçmaguma girmek dileye pes
beni unutmasun (MC)
c. gereklilik bildirir (‚gerek (kim) ... -(y)A‘ yapısında): pes pâdişâh gerek kim taŋrı
buyrugına uya ve kur‘ânı îmân idine (Kelile); bir kişi vezîr idinmek gerek kim anda iki
haslet ola (KVz.)

a. dilek-istek bildirir: gümişden elli kandili gör anda / gücüm yitse iletsem aŋa ben de
(EMŞer.); göŋlinden geçdi kim ‚acabâ ‚arşuŋ ululugı ne kadar ola uçsam görsem diyü (MC)
b. gereklilik bildirir (‚-sAm gerek‘ yapısında olanlarda): senüŋle meşveret kılsam gerekdür / bu derde çâreler bulsam gerekdür (Işk.)

a. dilek-istek bildirir: kamu muhammed ümmetine okısa bizni du‘âdan unutmasa
inşaallah (Feraiz)
b. gereklilik bildirir (‚-sA gerek‘ yapısında olanlarda): müslümânum diyen kişi şartı
nedür bilse gerek / taŋrınuŋ buyrugın tutup beş vakt namâz kılsa gerek (Yun.Em.)

a. dilek-istek bildirir: aytdum iy pertev-i hak dutgıl elüm / hod ne el var ne ayak dutgıl yolum (Aş.Paş.Grb.); bizi dinlendürgil ve kaygumuzı gidergil (Kıs.Enb.); baŋa dübeyle
zahmeti içün devâ buyurgıl (Tıb.Neb.)
b. duâ yoluyla istek bildirir: kaçan abdest içün eline bardak alsa ol dahı hâl dilile eydür
ilâhî bu kuluŋa uçmak bardakların rûzî kıl dir ve kaçan abdest alsa ol su dahı du‘â kılur hâl
dilile eydür bu kuluŋı kıldugı günâhlardan arıtgıl pâk eyle dir ve kaçan namâza tursa ol
mescid dahı hâl dilile du‘â kılur eydür ilâhî bu kulunuŋ sinini nûrlandurgıl (MC)
c. tavsiye bildirir: anı algıl dahı talak yirine baglagıl andan soŋra bir hokkaya koygıl
agzını berkitgil (Tıb.Neb.)
d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: eger nâm ister iseŋ âhiretde / yidürgil hak yolına
dünyâda nân (Çrh.)
e. emir bildirir: beg eyitdi eyitgil (MC)

a. emir bildirir: varuŋ avlaŋ getürüŋ kurdı ele / yohsa teŋriden gele size belâ (ŞH.Yus.);
iy firişteler kullarumuŋ bu ni‘metlerine ve sa‘âdetlerine nazar eyleŋ dahı dünyâdaki hâlüŋe
bakuŋ (MC)
b. dilek-istek bildirir: halvâ geldi ortaya oturdılar / cuhûd eyder işidüŋ göŋül ne diler
(Aş.Paş.Hik.)
c. yalvarma yolu ile istek bildirir: biz karaŋu sîn içinde yalıŋuz garîb miskîn dermânde
ve ‘âciz kalmışuz bizi esirgeŋüz ve bizüm mâllarumuzdan hayr u ihsân ve sadak virmek elümüzden gelmez bârî bizi hayr du’âyıla aŋuŋuz dirler (MC)
ç. tavsiye bildirir: kaçan aşuŋuza siŋek düşse aşa tamâm baturuŋuz iki kanadın bile andan çıkarup yabana atuŋuz (Tıb.Neb.)
d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: koŋ savaşı siz bugün şeytân başını dögüŋ / süd bigi
u bal bigi hoş karıluŋ bir bir ile (SV); taŋrıdan utanuŋuz kim ölüm iŋen yakındur (MC)
e. serbestlik verildiğini bildirir: iy mü’minler yiŋüz kim halk toydugı vaktın siz aç
olurduŋuz (MC)

a. dilek-istek bildirir: ‘ışk hod ilçi dürür gelür saŋa / dir aŋa ‘âşık olan gelsün baŋa (Aş.
Paş.Fkr.)
b. temenni bildirir: yene katlanumadı eyitdi gözüŋüz kör olsun dostlarum beni götürüp
uçdıgı-yiçün didi (Kelile)

a. emir bildirir: hak te’âlâ eyitdi bu dört ayı oruc dutsunlar (MC); ol gögüŋ firişteleri baŋa
vasiyyet itdiler kim yâ muhammed eyitgil ümmetüŋe kim hacâmet idici olsunlar (Tıb.Neb.)
b. dilek-istek bildirir: şeyh eyitdi iy şâh buyur bir legençe getürüp suyıla toldursunlar
(KVz.)
c. müsaade-icâzet bildirir: üçer gün tahta geçüp pâdişâhlık eylesünler hüküm hükümât
ellerinde olsun ne dilerse eylesünler (KVz.)

Zaman eklerinin üzerine i- fiili ve d+kişi getirilerek yapılır. i- fiili bazı örneklerde kullanılmış ise de, çoğunlukla, iç hecede kalmış olmasından dolayı kaybolmuştur.

-(V)r (i-)d+kişi Şimdiki Zamanın Hikâyesidir.

-(y)IsAr (i-)d ekiyle Gelecek Zamanın Hikâyesidir. 

-(V)r ekinin üzerine i- fiili ve -mIş getirilerek yapılır. i- fiili bazı örneklerde kullanılmış ise de, iç hecede kalmış olmasından dolayı, kaybolduğu örnekler de vardır. örnek: bildüŋ gelen geçer imiş bidüŋ konan göçer imiş

İsimlerin yüklem olarak çekimlenmesi “ek fiil” aracılığıyla yapılır. Geçmiş zaman çekimlerinde, Eski Türkçedeki “er-” fiilinden gelen “i-” şekli kullanılır. Ancak, bazı örneklerde
“i-” şekli bile kaybolur ve sadece “zaman+kişi” yapısı çekimi oluşturabilir. Şart çekimlerinde de aynı “i-” fiili görülmektedir. Geniş-şimdiki zaman çekimlerinde ise ya doğrudan
doğruya +Ø morfem ya da kişi morfemleri kullanılır. Olumsuzlarda ise isimlerden sonra
bir de “degül” edatı getirilir.

–mAK : kaygulardan kurtulmak du‘âsı budur (Feraiz); bize hod ne hisâb anlara nisbet /
ecelden kaçmaga yok durur imkân (Çrh.); çok ola ölmek hem öldürmek dahı (KŞ.)
–mAKlIK : getürdi sanduk eydür gir buŋa sen / üşenme ugramaklıga buŋa sen (Işk.);
biri dahı eylemeklikdür zinâ (MF)
–mA : ditreme dutdı ve ol rencile helâk oldı (Tıb.Neb.)
-(y)I2
ş : gidişde aŋmaz imiş evini âdem / dönişde üşer imiş başına gam (EMŞer.); ve eyü
gün dogışından bellüdür (Mrzb.)

-mI ş
Duyulan~farkına varılan geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir: ‘âkil ve dânâ ve iş görmiş kişileri hâzır kıldı (Mrzb.); cümle uyımış nebât uyanur/ renk renk olup çiçekler boyanur
(KŞ); üzerlerine erimiş bakır dökeler (MC)

–dUK : Görülen geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir: bizi korkdugumuzdan kurtar i hak /
bize ayruk bititme anda hicrân (Çrh.); her birümüz gördügi düşi disün / kangı düş a’lâ olursa ol yisün (Aş.Paş.Hik.); ma’lûm ola kim buldugı lezzetile bulmadugı berâbermiş (Mrzb.)

Fiilden İsim Yapan Eklerdendir:  degenek (T.S.)(Anter.349); yıganak (DKor.D.)