KIPÇAK TÜRKÇESİ ŞEKİL BİLGİSİ

Ünlü tabanlı zamirlere çokluk veya hal ekleri; iyelik üçüncü kişi ekleri ile “-ki” aitlik eki üzerine hal ekleri ulanacağı sırada sesçil ihtiyaç olsun olmasın kullanılan ünsüz “N”dir.
Örnek: O(N)ların Bu(N)un Şu(N)larda Bu(N)ları(N)ki

İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime/neye ait ve kimin/neyin parçası olduğunu işaret eder. Kıpçak sahası eserlerinde, teklik ve çokluk I. ve II. kişi iyelik eklerinin ünlüleri veya yardımcı ünlüleri her zaman düzlük uyumuna tabi değildir. Teklik ve çokluk III. sahıs iyelik ekleri çoğunlukla dar düz ünlülüdür. Ancak kendilerinden sonra bir hal eki geldiğinde dar yuvarlak ünlüye dönüştükleri de görülür. Kıpçak sahası eserlerinde kullanılan iyelik ekleri şu şekildedir:
İyelik Ekleri               Teklik                              Çokluk
I. Kişi                      +(I)m                      +(I)mIz / +(U)mUz
II. Kişi                     +(I)ñ                       +(I)ñIz / +(U)ñUz
III. Kişi                +I /+U; +sI/+sU          +I /+U; +sI/+sU

Kıpçak metinlerinde ilgi hali ünsüzle sonlanan zamirlere +I ñ eki, ünlüyle sonlanan zamirlere veya isimlere +nI ñ / + nU ñ eki ulanır.

Yükleme hali, cümlede, geçişli fiil olan yüklemden etkilenen ismin bulunduğu haldir. Kıpçak sahası metinlerinde genel yükleme hali eki +nI’dir.

İyelik eki almış isimlerin yönelme hali +A eki ile belirtilir.

Bulunma Hali Yüklemin ifade ettiği hareketin mekanını gösteren haldir. Bu halin eki +dA’dır.

Ayrılma Hali Bağlı bulunduğu yüklemi mekan veya zarf olarak tamamlayan ismin bulunduğu haldir. Bu halin yaygın olarak kullanılan eki +dAn’dır. Ek genellikle ötümsüzlük uyumuna uymaz.

Eşitlik halinin eki +çA’dır. Sürekli ötümsüz ünsüzlü şekil kullanıldığı için ötümlülük uyumuna uymaz.

Vasıta halinin ifadesi, Kıpçak sahası metinlerinde daha çok bile, bilen ve birle yardımcı biçim birimleriyle sağlanmaktadır.

Aitlik, diğer tarihi devir ve sahalarda olduğu gibi Kıpçak sahası metinlerinde de +KI eki ile ifade edilir. Aitlik eki bu saha da ünsüz uyumuna uyar. Bu ek, ulandıkları sözleri aitlik ifade eden zamir veya sıfat olarak kullanılabilecek duruma sokarlar.

İyelik eki kaynaklı olduğu düşünülen II. Tip kişi ekleri görülen geçmiş zaman, şart ve kısmen istek kipinin çekimlenmesinde görev alırlar. II. tipteki kişi ekleri şöyledir:

II. Tip              Teklik                   Çokluk 

I. Kişi               -m                         -K 

II. Kişi               -ñ                        -ñIz / -ñUz 

III. Kişi               Ø                         Ø; -lAr

Kıpçak sahası metinlerinde görülen geçmiş zaman eki “DI” dır. II. tipteki kişi ekleriyle çekime giren görünen geçmiş zamanın bu türü genel olarak ünlü ve ünsüz uyumlarına uyar.

Kıpçak sahası metinlerinde görülen öğrenilen geçmiş zaman ekleri:  -p turur / -ptur / -p  şeklindedir. -p zarf fiil ekinin tur- yardımcı fiilinin geniş zaman eki almış turur biçimiyle oluşturduğu “-p turur” kalıbı ve bu kalıbın ses olayları sonucunda almış olduğu -p tur ve -p bakiyeleri Kıpçak sahası metinlerinde öğrenilen geçmiş zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir.

-A/-y zarf fiil ekinin tur- yardımcı fiilinin geniş zaman eki almış turur biçimiyle oluşturduğu -A turur kalıbı ve bu kalıbın ses olayları sonucunda almış olduğu -A dIr bakiyesi Kıpçak sahası metinlerinde şimdiki zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir.

-GAy; -GA Yaygın kullanılan gelecek zaman ekidir. Birinci tipteki öznelik ekleriyle çekimlenir. Genel itibarıyla ses uyumlarına uyar.

Kıpçak sahası metinlerinde geniş zamanı ifade etmek için ünsüzle sonlanan fiillere -Ur ve -Ar; ünlü ile sonlanan fiillere -r eki ulanır. Çekimlenme birinci tipteki kişi ekleriyle yapılır.

Emir Kipi Hareketin emir biçiminde tasarlandığını göstermek için kullanılan kiptir. Kıpçak sahası metinlerinde de, üçüncü kişiler için kısmen olmak kaydıyla her kişi için ayrı ek bulunur. Emir kipi için kullanılan ekler şunlardır:
Emir Kipi                    Teklik                                Çokluk 

I. Kişi                  -AyIm / -GAyIm;      -GAyIn -AlIm/ -GAlIm; -lIm; -AlIK / -AlI

 II. Kişi      Ø; -GIl/-Kıl/-GUl -(I)ñ/-(U)ñ;      -(I)ñIz /-(U)ñUz 

III. Kişi         -sIn / -sUn -sIn / -sUn;           -sInlAr / -sUnlAr

Kıpçak sahası metinlerinde -sA eki ile çekimlenen fiil, hareketin şart biçiminde tasarlandığını ifade eder. Kişi eklerinden ikinci tipte olanlar kullanılır.

İstek kipi hareketin istek biçiminde tasarlandığı -A eki aracılığıyla ifade edilir. Bu ekin yaygın kullanışı yoktur.