XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 9

Sekkâkî’nin günümüze ulaşan tek eseri Divan’dır ve iki nüshası vardır. Nüshalardan biri Londra Biritish Museum’da, diğeri ise Özbekistan Fenler Akademisinde kayıtlıdır. Her iki nüshada da eksiklikler bulunmaktadır. Divanında yer alan şiirlerinden Sekkâkî’nin usta bir şair olduğu görülmektedir. Şiirlerinde aliterasyona, halk dilinden alınan deyimlere ve atasözlerine rastlanır.

15. yüzyılın ilk yarısında Çağatayca şiirleriyle şöhret kazanan Lutfî, Çağatay edebiyatının gelişmesinde çok önemli rol oynayarak hem çağdaşlarına hem de kendisinden sonra Çağatay edebiyatını zirveye ulaştıracak olan Ali Şir Nevâyî’ye etkide bulunmuş önemli bir şairdir.

Atâyî’nin günümüze kadar ulasan tek eseri Divan’ıdır. Divan, gazellerden ibaret olup gazellerin toplam sayısı 260’tır. Atâyî’nin şiirlerinin dili halk diline çok yakındır.

Hüseynî mahlasını kullanan şair Hüseyin Baykara’dır. 1438 yılında Herat’ta doğmuştur. Baba ve anne tarafından Timurlular hanedanına mensuptur. Gençliği birçok mücadeleler ve taht kavgalarıyla geçmiştir. 1469 yılında Horasan tahtına oturduktan sonra 1506 yılına kadar süren saltanatı süresince Herat’ı kültür ve sanat merkezi haline getirmiştir. 1507 yılının başlarında Özbeklere karşı yaptığı bir savaş sırasında vefat etmiştir. Mezarı Herat’tadır.

Ali Şir Nevâyî çeşitli tür ve konularda 29 eser yazmıştır. Yazmış olduğu bu eserlerle Çağatay edebiyatını klasik bir seviyeye getirmiş ve eserlerinin bazıları yalnız Çağatay edebiyatı için değil bütün Türk edebiyatı için de ilk olma özelliğini kazanmıştır.

Ali Şir Nevâyî’nin bütün eserleri “Mükemmel Eserler Toplamı” adıyla 1987 ile 2000 arasında Taşkent’te 16 cilt halinde yayımlanmıştır. Türkiye’de de pek çok eseri yayımlanmış ve yayımlanmaya devam etmektedir.

Çağatay Türkçesi eserlerinde bir geniz ünsüzü olan ñ sesi için genellikle nun ve kef harfleri kullanılmıştır.

Türkçe kökenli sözlerin kök veya gövdeleri ile çekimlenmiş şekillerinde; alıntı sözlerin ise Türkçe ek almış şekillerinde yan yana gelen ve ötümlü / ötümsüz karşılıkları bulunan ünsüzler arasında görülen uyuma ünsüz uyumu denir.

Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemine verilen bir ad olup 15. yüzyıl baslarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular (1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.

Bazı Türk boylarının çeşitli sebeplerle batıya doğru göçleri sonucunda ortak olan yazı dili bölünmeye başlamıştır. Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları kendi lehçeleri esasında Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) yazı dilini oluştururken, Karadeniz’in güneyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları da Batı Türkçesi (Oğuz Türkçesi) yazı dilini oluşturmuşlardır. Orta Asya’da kalan Türk toplulukları da Doğu Türkçesi (Harezm Türkçesi) yazı diliyle eserler vermeye devam etmişlerdir. Böylece 13-15. yüzyıllar arasında Türk dünyasında üç ayrı yazı dili kullanılmıştır.

Fuat Köprülü, edebî gelişmeleri göz önünde bulundurarak Çağatayca kelimesinin an-lamını genişletmiştir. Fuat Köprülü’ye göre Çağatayca, 13.-14. yüzyıllarda Çağatay İmparatorluğu ve Altın Ordu’nun kültür merkezlerinde gelişmiş Orta Asya Edebî lehçesi olup klasik seklini 15. yüzyılda, Timurlular zamanında almış ve bu lehçe ile zengin bir edebiyat yaratılmıştır. F. Köprülü Çağatayca’yı şu dönemlere ayırır: Maveraünnehir: “Nehrin ötesi” anlamına gelen söz, Orta Asya’da Ceyhun (Amu Derya) ve Seyhun (Sir Derya) nehirleri arasında kalan tarihî bölgenin adıdır. 1. Erken devir Çağatayca’sı (13-14. yüzyıllar); 2. Klasik öncesi Çağatayca (15. yüzyılın ilk yarısı); 3. Klasik Çağatayca (15. yüzyılın ikinci yarısı); 4. Klasik Çağatayca’nın devamı (16. yüzyıl); 5. Çöküş Devri (17-19. yüzyıllar).

Ali Sir Nevâyî’nin ilk divanını yazdığı 1465 yılına kadar süren bu hazırlık döneminin belli başlı temsilcileri şunlardır: Sekkâkî, Lutfî, Haydar Tilbe, Yusuf Emîrî, Seydî Ahmet Mirzâ, Gedâyî, Atâyî, Ahmedî, Yakînî. Hamidi ise Klasik Çağatay Türkçesi dönemi temsilcilerindendir.

15. yüzyıl sairlerinden Seydî Ahmet Mirzâ, Timur’un torunlarından Mîrânsah’ın oğludur. Şahruh zamanında Horasan valiliği yapmıştır. Türkçe ve Farsça “Divan”ı da olan yazarın elimize ulaşan tek eseri ise “Ta’aşşuk-nâme”dir.

Mahzenü’l-esrar Haydar Tilbe’nin eseridir.

Klasik Çağatayca döneminin şair ve yazarları şunlardır: Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevâyî, Hâmidî, Şiban Han, Muhammed Salih, Ubeydî, Babür. Yusuf Emirî ise klasik öncesi Çağatayca dönemine ait bir yazardır.

Ali Sir Nevâyî çeşitli tür ve konularda 29 eser yazmıştır. Yazmış olduğu bu eserlerle Çağatay edebiyatını klasik bir seviyeye getirmiş ve eserlerinin bazıları yalnız Çağatay edebiyatı için degil bütün Türk edebiyatı için de ilk olma özelliğini kazanmıştır. Onun “divan” türündeki eserleri şunlardır: 1. Garâibü’s-sıgar 2. Nevâdirü’s-sebâb 3. Bedâyiü’l-vasat 4. Fevâyidü’l-kiber 5. Farsça Divanı. Seb’a-i seyyâre ise Ali Şir Nevâyî’nin “hamse” türünde yazdığı bir eserdir.

(ı, i, u, ü) dar ünlülerinin sırasıyla (a, e, o, ö) geniş ünlülerine dönüşmesi olayına “ünlülerde genişleme” denir. Buradaki örnekte “Kölige” kelimesindeki “i” ünlüsü genişlemiş ve böylece kelime “kölege” şekline dönüşmüştür.

Ünsüz ötümsüzlesmesi Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biridir. Bu ses olayı nedeniyle Çağatay Türkçesinde bazı eklerin yalnızca ötümsüz şekilleri yaygınlaşmıştır. Buradaki örnekte “otlug” kelimesi ünsüz ötümsüzleşmesine uğrayarak “otluk” biçimine dönüşmüştür.

+sI III. teklik Kişi iyelik eki, +(I)ñIz II. çokluk kişi iyelik eki, + nI yükleme hâli ek, +GA yönelme durumu ekidir. Çağatay Türkçesi’ndeki ilgi hâli eki +nIñ / +nUñ ekidir.

“körmegeysin” sözcüğü gelecek zamanda çekimlenmiş bir fiildir.