XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 4

Kıpçak Türkçesi’ndeki I. tip kişi ekleri şöyledir:

-p tur ve -p yapıları Kıpçak sahası metinlerinde öğrenilen geçmiş zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. “körüp men” fiili I. tekil kişi ile öğrenilen geçmiş zamanda çekimlenmiştir.

-AyIm / -GAyIm; -GAyIn ekleri Kıpçak Türkçesi’nde I. tekil kişi emir kipi ekleridir. “okıġayım” fiili I. tekil kişi ile emir kipinde çekimlenmiştir.

Gereklilik ifadesi için Kıpçak sahası metinlerinde ya “fiil+ şart eki+ kişi eki kerek ” veya “fiil+ mAK + k erek+ kişi eki” kalıplarından yararlanılır. Örnek olarak “kılsam kirek”.

Kıpçak sahası metinlerinde Gelecek Zamanın Hikâyesi, “-GAy idi; -GAy irdi” yapılarıyla yapılmaktadır.

Numaralandırılmış eklerden I. -Iş isim fiil ekidir. III. –GalI ve V. -ArdA ise zarf fiil eklerindendir. II, IV, VI, VII numaralı ekler ise Kıpçak Türkçesi’ndeki zarf fiil eklerindendir.

“Anın üzere baġlanġayda biri birine kerek.” Cümlesindeki “baġlanġayda” sözcüğü -GAydA zarf fiil eki almıştır.

“Ayıtmaġıl” sözcüğünün aldığı ekler sırasıyla şöyledir:
ı: yardımcı ses, -t- Fiilden fiil yapan ek, -ma- Fiilden fiil yapan ek, -ġıl Emir kipi 2. Tekil kişi eki.

Sözlerin anlamını etkilemeyip, onların diğer sözlerle bir şekilde ilişkisini kurup söz grubunda veya cümlede görev almasını sağlayan eklere çekim ekleri denir.

İsim tamlamasında tamlayanın bulunduğu haldir. Diğer hallerden esasta ismi isme bağlaması bakımından ayrılır. Bu hal için Kıpçak metinlerinde ünsüzle sonlanan zamirlere +Iñ eki, ünlüyle sonlanan zamirlere veya isimlere +nIñ / + nUñ eki ulanır.

Yüklemin ifade ettiği hareketin mekanını gösteren haldir. Bu halin eki +dA’dır: 'avrat ­umasın kiyip ­vde oturuñ (GT 11b/5); savu­da yatur idi (GT 40/12); ol mecl­sde bir cahil big naiğiat başladı (GT 59/13); ­l­ñde cem' ­ıl‑ıl (MG 73a/8); menim ­atımda yaisıra­ turur (MG 11a/4); ol ­ılıç kim yalañ k­s­de ve tonda ve ­tde kesegen bol‑ay (MG 92a/3-4); ol 'amalda kirgey ot‑a (IM 28a/5).

Ses yapısı bağımsız olmakla birlikte çekim ekleri gibi kullanılan dil birimlerine yardımcı biçim birimleri adı verilir. Kıpçak sahası metinlerinde daha çok ble, blen ve brle yardımcı biçim birimleriyle sağlanmaktadır.

-GAy yaygın kullanılan gelecek zaman ekidir. Birinci tipteki öznelik ekleriyle çekimlenir. Genel itibarıyla ses uyumlarına uyar.

-sA eki ile çekimlenen fiil, hareketin şart biçiminde tasarlandığını ifade eder. Kişi eklerinden ikinci tipte olanlar kullanılır.

Hareket ismi yapmak için Kıpçak sahası metinlerinde -Is’e göre -mAK eki daha yaygın kullanılır. -mAK: terbiyet ‑ayr ehline ­ılma­ künbed üstüne ­oz ­oyma­ tur (GT 25/7); iitiyar körmegimniñ sebebi ol turur (GT 83/3); bu isi üküs m­nmek birle sabit ­ıl‑ıl (MG 7b/5); biri yüz yuma­ turur (IM 87a/8).

-mAs bir sıfat fiil ekidir. Örneğin -mAs: o­ atma­lı­dın ­or­mas boldıñ (MG 107a/1); biri körünmes necîs turur (IM135a/8). Diğer ekler ise zarf fiil ekleridir.

Bilgileri adlandırmak amacıyla söz türetmek için var olan sözlere ulanan biçim birimler yapım ekleri olarak adlandırılır. +çAK bir isimden isim yapma eki iken diğerleri değildir. Örneğin +çAK. oyun+cak, kök+çek, öl+çek.

-DIr-, -ala-, -mA- ve -der- fiilden fiil yapan eklerdendir. Ancak -Af- olmayan bir ektir.

+(I)mIz çoğul iyelik eklerindendir.

İsim tamlamasında tamlayanın bulunduğu hal ilgi halidir.