XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 29

Kıpçak adlandırmasına, şu anki bilgilere
göre ilk olarak 759 yılında dikilmiş olan Bayan Çor yazıtında bulunan Türk Kıbçak elig yıl olurmış (BÇ K4) “Türk Kıpçak elli yıl yönetmiş” cümlesinde rastlanır.

Latince olan Kodeks Kumanikus’un anlamı “Kıpçak Kitabıdır.

Kitabü’l-İdrak li-Lisani’l-Etrak
18 Aralık 1312’de Kahire’de tamamlanmış olan kitabın yazarı Endülüslü Ebu Hayyan’dır.

63 yaprağı ArapçaTürkçe sözlük ve dil bilgisi, 13 yaprağı Moğolca-Farsça sözlük olan eserin günümüze ulaşan tek nüshası Holanda’da Leiden Akademi Kütüphanesi’ndedir

1 Eylül 1391 tarihinde tamamlanan tercüme Seyf-i Sarayî tarfından Kıpçak Türkçesiyle yazılmıştır.

47 yapraktan oluşan eser İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasoyfa bölümünde kayıtlıdır.

Atların özellikleri, hastalıkları, tedavi yolları ve at terbiyesi eserin konularıdır.

Arap grafiğiyle yazılmış Kıpçak sahası eserlerinde, Türkçe b ve p gibi iki farklı ses için be
(ب (harfinin, k ve g gibi farklı ses için kef (ك (harfinin kullanılması veya s sesi için iki farklı
harf sin (س (ve sad (ص‘(ın, t sesi için te (ت (ve tı (ط‘(nın ve z sesi ze (ز ,(zel (), dat (ض (ve
zı (ظ (gibi farklı harflerinin kullanılması gibi yazım özellikleri Türkçe kökenli sözlerdeki
ünsüzlerin yazımında belirli bir ölçütün oluşamamasına sebep olmuştur

Ünlülerde Darlaşma
Çeneler arasındaki aralık fazlayken boğumlanan “a, e, o, ö” geniş ünlülerin sırasıyla
çeneler arasındaki aralık azken boğumlanan “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşmesi Kıpçak
sahası metinlerinde de görülmektedir.
-e->-i- : beze- > bize-, teş- > tiş- (MG 72b/3).
-a->-ı- : yaldırım > yıldırım (İM 81a/4).

Ünsüz Ötümlüleşmesi
Boğumlanmaları sırasında ses telleri titreşmeyen ötümsüz ünsüzlerin ses telleri titreşerek oluşan ve karşılıkları olan ötümlü ünsüzlere (p>b, t>d, v>f, g>k, ġ>ḳ, ş>j, ç>c, s>z)
dönüşmesi olayıdır.

cāvidānça kelimesinde eşitlik hâli bulunmaktadır.  (sonsuza kadar, ebedi) , tilekim (dileğim) ,  köñüllerni (gönüllerin) ,  köñlümiz (gönlümüz) , kanımnı (kanımı)

‘’Ger kuyaşka il nazar kılsa közige yaş tolar ‘’ cümlesinde kuyaş-ka ve köz-i-ge kelimelerinde yönelme hâli bulunmaktadır.

Cümlelerde fiiller sırasıyla; görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zamanda çekimlenmişlerdir.

İsterem yüz menzil ötkey min ‘adem sahrāsıdın ( istek kipi ) , Alem tig barça biglerniñ başı kökke kirek tigse. ( gereklilik kipi ) , Sirişk allıda müjgān şāhı sançıp baglayın dir min. ( emir kipi ) , Kasd-i cānım kılsañız min yüz çivirmes min bigim. ( şart kipi ) , Koymaga sin ilgiñdin sāgarnı meger her­giz. ( istek kipi )

bilmes idim. ( hikâye ) , Kim uş kiçürgil, uruguñga kılduk irse sitem. ( şart ) , Er körmediñ irse kökdeki ay. ( şart ) ,  Hem revān ve hem puhte aytur irkendür. ( rivayet )

Ne uykusı agır irmiş meniñ bu bahtımnıñ. ( Ek-fiilin öğrenilen geçmiş zamanı )  Köñül yüz min tümen yara irür her nāz-ı yarımdın. - Ve ol kündin biri her yir­de ki bar min, barçaga nukaddem min.- Mundın artuk yok turur bu yolga zād. - Sin egerçi bir uluska şāh sin / Tiñri yolında velī gümrāh sin. ( Koyu renkte olanlar ek- fiilin geniş zaman ekleridir. )

A seçeneğinde köy-meklik isim fiil eki, B seçeneğinde öl –mek-ni isim fiil eki almıştır. C seçeneğinde tüş-ken sıfak fiil eki, E seçeneğinde kel-miş-içe sıfat fiil eki almıştır. D seçeneğinde ise bar-gaç zarf fiili eki almıştır.

oltur – guz – mak ( oldurmak, yapmak )

Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade eden tasvir fi­iline yeterlik fiili denir. Çağatay Türkçesinde yeterlik fiilinin olumlu ve olumsuz şekilleri al- yardımcı fiili ile yapılır. Asıl fiilin üzerine gelen -A / -y zarf fiil eki al- yardımcı fiiliy­le birlikte yeterlik ifade eder. Yeterlik fiilinin olumsuzu için Çağatay Türkçesinde bil- yar­dımcı fiili de kullanılmış olmakla beraber al- yardımcı fiili zamanla olumlu ve olumsuz çe­kimlerde yaygınlaşmıştır. Ay-ta al-ur

‘’özidin’’  isimdir.