XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 26

"Cılasun" kelimesinin karşılığı ‘kahraman, babayiğit’dir.

"...ve ‘ibādet ider ramażān ayında ol kişiye uçmaķ ķapuların açarlar, ŧamu ķapuların baġlarlar daħı şeyŧānları baġlarlar. ya’ni ķomazlar kim ol kişileri azduralar ħaberde gelür kim ķaçan ramażān ayı gelse ‘arş ve kürsį firişteleri eydürler źį-sa’ādet muĥammed ümmetinüŋ kim ĥaķ te’ālā anlara ne kerāmetler virür bu ay içinde ve daħı ay u güneş yılduzlar gice ve gündüzler" şeklinde cümleleri olan eser MİFTĀHU’L-CENNE'dir.

Çağatay Türkçesi'nde 2. kişi teklik emir kipi ekleri; Ø; -GIl; -GIn'dır.

Dimeklik kelimesinde fiilden isim yapan ek kullanılmıştır.

"Ol ündin içine tāb tüşti" cümlesinde ayrılma hali kullanılmıştır.

II. Tip                Teklik                      Çokluk

I. Kişi                  -m                        -K; -mIz

II. Kişi                 -ñ                         -ñIz

III. Kişi                Ø                          -lAr

-AdUr eki Çağatay Türkçesi'nde şimdiki zaman ekidir.

Çağatay Türkçesi'nde -GAn eki hem geniş zaman hem de geçmiş zaman ifadeli sıfat fiiller yapar.

"Tāli‘imniñ şūr igenini min andın añladım" cümlesi ek fiilin sıfat fiil eki almasına örnektir.

-may; -mAyln zarf fiil ekleri olumsuzluk ifadesi taşır.

-ı->-u-: ıçgın->uçgun

1. Ç.Ş. -AlI / -AlIñ / -GAlIñ / -AlIm / -alık
inanmagalıñ, ıdalıñ, çevirelim, yigelim, köreli, kılalık

-uçak: baruçak (Zarf-Fiil eki)

oramında > oram+ı+n+da
“sokağında”
oram: isim kökü
+ı: 3. teklik şahıs iyelik eki
+n: zamir n’si
+da:bulunma hali eki

Kitabu Bülgatü’l-Müştak fî Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak
Cemâleddin Ebū Muhammed Abdullah et-Türkî tarafından 14. yüzyılın ikinci yarısında veya XV. yüzyılın başlarında yazıldığı tahmin edilen Arapça-Türkçe bir sözlüktür.

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye
Memluk Kıpçak sahasına ait bir sözlük olan eserin yazıldığı tarih ve yer kesin olarak bilinmemektedir. Eserin tek nüshası İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümündedir. Harekeli olmayan eserde Türkçe sözler kırmızı, Arapça sözler siyah mürekkeple yazılmıştır. Eserde bazen Türkmen ve Kıpçak diyalektleri arasındaki farklılıklar da gösterilmektedir. Kıpçak sözlük ve gramerleri arasında gerçek
Kıpçak dil özelliklerini en iyi yansıtan kitaptır.

El-Kavanînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye
Arapça olarak 15. yüzyılın başlarında Kahire’de yazıldığı tahmin edilen bir Türkçe dil bilgisidir. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa bölümünde bulunan eserin bilinen tek nüshası 85 yapraktır. Arapça sözler siyah mürekkeple, Türkçe sözler ise harekeli
olarak kırmızı mürekkeple yazılmıştır.
El-Kavānin’in diğer Memlük sahası dilcilik eserlerinden ayrılan en önemli yönü, sözlük bölümünün olmayıp sadece gramerden ibaret bulunmasıdır. Eser; fiil, isim ve ekler olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır. Sonuç kısmında da fiillerin teklik ikinci kişi emir biçimleri liste halinde verilmiştir

Kitab Gülistan bi’t-Türk;

Sadi’nin 1258 yılında yazdığı Gülistan adlı eserinin bilinen en eski tarihli Türkçe tercümesidir. 1 Eylül 1391 tarihinde tamamlanan tercüme Seyf-i Sarayî tarfından Kıpçak Türkçesiyle yazılmıştır.

Ünlülerde Darlaşma
Çeneler arasındaki aralık fazlayken boğumlanan “a, e, o, ö” geniş ünlülerin sırasıyla
çeneler arasındaki aralık azken boğumlanan “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşmesi Kıpçak
sahası metinlerinde de görülmektedir.
-e->-i- : beze- > bize-, teş- > tiş- (MG 72b/3).
-a->-ı- : yaldırım > yıldırım (İM 81a/4)

Ünlü Kalınlaşması
İnce ünlülerin kalın ünlüye dönüşmesi olayıdır.
-e- > -a- : teñri > tañrı