XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 25

Ünsüz Ötümsüzleşmesi
Boğumlanmaları sırasında ses telleri titreşen ötümlü ünsüzlerin ses telleri titreşmeden
oluşan ve karşılıkları olan ötümsüz ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. Kıpçak sahası metinlerinlerin ünsüz ötümsüzleşmesi -z >-s ses değişmesinde görülür.
-z >-s: bulunmaz > bulunmas (MG 38a/1), köküz > köküs 
d->t-: düşmen > tuşman

ḳr > rḳ göçüşmesi: aḳrun > arḳın

Ünlülerde Genişleme
ı, i, u, ü dar ünlülerinin sırasıyla a, e, o, ö geniş ünlülerine dönüşmesi olayıdır.
-ı- > -a-, -ı > -a : yalıñ > yalañ (GT 115/2), aşağı > aşaġa (KK 44a/10), sarımsaḳ >
saramsaḳ

Ek fiil morfemi i- (<er-) üzerine zaman ve kişi ekleri getirilerek yapılır.

Eklendikleri sözlerin anlamını değiştirmeyen, sözlerin kök ve gövdelerine işleklik katan, onları söz grubu ya da cümledeki diğer sözlerle ilişkiye sokan eklere çekim ekleri denir.

İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime ya da neye ait olduğunu ve iyenin şahsını ve sayısını gösterir. Çağatay Türkçesi eserlerinde iyelik ekleri, ünlüyle biten kök ve gövdelere doğrudan, ünsüzle bitenlere ise bir yardımcı ünlüyle getirilirler.

İlgi hali ismin başka bir isimle ilişkisi olduğunu gösteren ilgi hâli, isim tamlamasında tamlayanın bulunduğu hâldir. İsmi isme bağlaması bakımından diğer hâllerden ayrılan ilgi hâli, ekli veya eksiz olabilir. İlgi hâli eki Çağatay Türkçesinde genel olarak +nIñ / +nUñ şeklindedir. Eski Türkçeden beri ünsüzle biten isimlere eklenen +Iñ şekli klasik öncesi Çağatayca döneminde az da olsa kullanılmış, klasik dönemden itibaren +nIñ şekli yaygınlaşmış ve +Iñ şekli sadece I. ve II. teklik kişi zamirlerinde kalmıştır. Örnekler: Bilgürür meydān içinde her kişiniñ pāyesi (MSD 539); hemişe tañnıñ işin uşbu kün kılur sālik / bu künnüñ işini sin tañga saldıñ ey cāhil (LD 44); cihān ehliniñ şāhı ol boldı ol (Sİ 5281); Körse mum bolur okuñuznuñ başakını pulād (MSD 170-7); anıñ sarı ‘azm ittiler turmayın / sunıñ ārzūsıda dem urmayın (Sİ 5297); Kabriniñ devride tuttılar mekān (LT 1664); Otluk āhınıñ şererleri (MN 688b/17); siniñ birle (GS 547-6); meniñ zihnim (MSD 350)

Ayrılma hâli, fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzaklaştığını, ayrıldığını gösteren ismin bulunduğu hâldir. İsimle fiil arasında mekân ilişkisi gösteren hâllerden biridir. Çağatay Türkçesinde ayrılma hâli eki +DIn şeklindedir. Ek ünlüsü düz dar olduğundan düzlükyuvarlaklık uyumuna bağlı değildir. Ayrıca ünsüz uyumu bakımından da düzensizlik gösterir. Örnekler: ol ündin içige tāb tüşti (LM 1129); Didiler ol şuh her dem aşukup öydin çıkar (GS 550-6); Felek seniñ üze bir çetr irür atlastın (MSD 344); Hele Sekkāki mihnetdin melul bolma (MSD 154); ma‘lum irür tefāvüti ikki yıgaçdın (LD 1465); Digenimdin bim-dār ittiñ mini (LT 2276).

Bulunma hâli, fiillerle ilişkide olan ismin bulunduğu yeri bildirir. İsimle fiil arasında mekân ilişkisi gösteren bulunma hâli, Çağatay Türkçesinde +DA ekiyle yapılır ve ek, ünsüz uyumuna uyar. Buna göre tüşümde vaslı irdi ay köñül (GS 373-4) bulunma hal ekine örnek olarak gösterilebilir.

Sözlük malzemesi olarak hareketleri soyut olarak karşılayan fiillerin bir şekil, zaman ve kişiyle ilişkilendirilerek kullanım alanına çıkmasına fiil çekimi denir. Çağatay Türkçesinin fiil çekimini şöyle gösterebiliriz: Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri Fiil çekiminde kullanılan kişi ekleri, bir şekle veya zamana bağlanarak kullanım alanına çıkmış olan fiilleri gerçekleştiren kişi ya da varlıkları ifade eder. Türkçede kişi ekleri genel olarak iki grupta incelenmektedir.

Öğrenilen geçmiş zamanın bu şekli etkileri hala devam eden tamamlanmış bir hareketi gösterir. Yalnızca teklik ve çokluk üçüncü kişilerde görülen -GAndUr; -GAn turur şekli, -p turur / -ptUr şeklinden örnekseme yoluyla geçmiştir. Örnekler: Timür Big bile Rum ve Şām çirigige bargandur (NM 694-2); baş ve yüzi zahmlık kanga bulgangan. (NM 697-27); Baba öz yiridin kopup maktūl kaşıga kilip köp yıglap nedbeler kılıp digendür ki Tiñri siniñ cezānı birgey (NM 701-20).

Rivayet birleşik çekimi, zaman veya kip eki almış asıl fiilden sonra ir- / i- yardımcı fiiline -miş ve -ken öğrenilen geçmiş zaman eklerinin getirilmesiyle yapılır. Kip türleri arasında gösterilemez.

Zarf fiil ekleri, fiillere eklenerek onların hareket hâllerini ifade eden eklerdir. Bu ekler, eklendikleri fiilleri cümlede zarf yaparlar ya da yardımcı fiillerin önüne gelerek birleşik fiil oluştururlar.

Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam kazanmasını sağlayan eklere yapım eki denir. Bunlar; İsimden İsim Yapan Ekler, Fiilden İsim Yapan Ekler, İsimden Fiil Yapan Ekler ve Fiilden Fiil Yapan Ekler'dir.

Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade eden tasvir fiiline yeterlik fiili denir.

Bedevi kelimesi "göçebe, çölde yaşayan" anlamına gelmektedir.

Cılasun kelimesi ‘kahraman, babayiğit’ anlamına gelmektedir.

Görk kelimesi ‘güzellik, iyi huy’ anlamına gelmektedir.

Server kelimesi ‘baş, başkan, ulu’ anlamına gelmektedir.

Yil kelimesi ‘yel, rüzgar’ anlamına gelmektedir.

Dirdi "söylerdi" anlamına gelmektedir.

Genc "hazine"  anlamına gelmektedir.

Düşmen "düşman" anlamına gelmektedir.

Renc "zahmet" anlamına gelmektedir.

Ulu "büyük" anlamına gelmektedir.