XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 20

İsimden isim yapma eki : +lU
İsimden isim yapma eki : +sUz
İsimden isim yapma eki : +AcUK
İsimden isim yapma eki : +cUGAz
İsimden isim yapma eki : +cUK
İsimden isim yapma eki : +egü
İsimden isim yapma eki : +dU

Yönelme Hâli (dative)
+ (y) A
Eski Türkçedeki +KA yönelme hâlinin başındaki ünsüz önce ötümlüleşerek +GA olmuş, daha sonra Oğuzcada kapalı heceden sonra gelen hecelerin başındaki /G/ ünsüzleri yutulup kaybolurken yönelme hâli eki de +A şekline girmiştir. Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya bir de /y/ ünsüzü girer: işâret eyler aya ay yarılur / ol kâfirler anı görüp tarılur (EMŞer.); hamle kıldı kuyrugın kakdı yire (Gzvt.); bir derin kuyuya düşdiler (Behc.1); niçe kişiye sataşduŋ sormaduŋ / gördügüŋ şahsı mahâle urmaduŋ (Man.Tayr.); yaşum görüp yüzüme niçün bakmaya tabîb (HD.1); varayın anı sizüŋ katuŋuza getüreyim (Mrzb.); işid imdi saŋa vasfın diyeyin (EMŞer.) Diğer Orta Türkçe lehçeleri ile günümüzde Oğuzca olmayan lehçelerde ise ünsüzünü de koruyarak +KA şeklinde yaşamaktadır. EAT’de bulunmayan o şekil sadece “karışık dilli eserler” olarak adlandırılan metinlerden Behcetü’l-Hadayik’te bazen kullanılmıştır: hamle kıldı düşmanga, bu gez ol kendü düşdi (Behc.1); dapgıl ol çalapga (Behc.1)
İşlevleri:
1. Fiilin istikametini gösterir: yil götürdi havâya gitdi (MC); evlere bakan nûrı iki görür (SV.Reb.); varayın, anı sizüŋ katuŋuza getüreyim (EMşer.)
2. ‘... için’ anlamını verir: bir şîşede birez gizlemişem, sizüŋ gibi dōstlara bulına diyü (Mrzb.); namâzın kılmaga gelmiş güzeller / meger şirâzînüŋdür bu cenâze (Mec. Nec.)
3. ‘... +(y)A karşı’ görevinde kullanılır: la‘lüŋ içün gözlerüŋ bir birine hançer çeker (HD.1); ol ohuŋ zahmına kimsene durmaz / görür ölmez, virür cânını kurbân (Çrh.),
4. bir şey üzerinde; bir şey üzerine‘ mânâsında kullanılır: cümle yaradılmışa bir göz ile bakmayan halka müderris ise hakîkatde ‚âsîdür (Yun.Em.),

Oğuzlar kendi lehçeleri ile eserler üretmişlerdir. Ancak, o eserlerde, Anadolu Oğuzcasında daha sonra hiç görülmeyen ve Orta Asya Türk lehçelerinin karakteristiği olan bazı özellikler de görülmektedir. Sonraları bu sahada görülmeyen ve Orta Asya lehçelerini temsil eden bu özelliklerden bazıları şunlardır:
1. Kelime başında, tıpkı Orta Asya’daki lehçeler gibi /m-/ ünsüzlü örnekler de vardır: men ‘ben’, meŋiz ‘beniz’, munça ‘bunca’, vb.
2. Oğuzcada kelime başında /v-/ ile görülen bazı kelimeler Orta Asya’daki gibi /b-/’li şekillerde de kaydedilmiştir: bar ‘var’, bar- ‘varmak’, bir- ‘vermek’
3. Oğuzcada başındaki /b-/ sesi düşmüş olan fiil Orta Asya’daki gibi de kullanılmıştır: bol- ‘olmak’
4. Eklerin başındaki /G/ sesi pek çok örnekte Orta Asya lehçelerindeki gibi muhafaza edilmiştir: yalgan ‘yalan’
5. Yükleme hâli eki bazı örneklerde +nI şeklinde de geçmiştir: cânumnı, bizni
İlk dönem eserlerindeki bu durum bilim adamlarınca farklı şekilde yorumlanmaktadır. Önceleri, bu türlü karışıklıkların, değişik bölge ve dönemlerdeki istinsahlardan dolayı ortaya çıkan düzensizlikler olduğu düşünülüyordu. İncelemeler artınca, yukarıdaki görüş terk edildi. Horasan bölgesindeki Oğuzcanın bazı özelliklerinin, Anadolu’ya gelen Selçuklular tarafından yeni yurtlarına getirildiği görüşü yaygınlaştı.

"deguldir" ad soylu bir sözcüktür. "-dir" ek eylemini çıkardığımızda "degul" kökü isim soylu bir sözcüktür. Doğru yanıt: C'dir.

dir-di (der-di) dir: fiil kökü, geniş zaman/"-di" hikaye birleşik zaman eki

Doğru yanıt: B'dir.

"gelüp" sözcüğü zarftır. gel: fiil kökü/ -üp: fiilden zarf-fiil yapan yapım eki

Doğru yanıt: D'dir.

gel: fiil kökü/se: şart eki "gelse: şart-zarf-fiil" Doğru yanıt: E'dir.

"Açup yüzini gördü buldı murad" dizesinde sözcükler sırasıyla; "zarf-fiil/isim/fiil/fiil/isim" şeklindedir. Doğru yanıt: A'dır.

andan: ‘ondan sonra’
a+: 3.kişi zamiri
+n+: zamir n’si
+dan: ayrılma h. 

Yukarıda gösterilen ekler, çekim ekleridir. "andan" sözcüğünde yapım eki yoktur. Doğru yanıt: B'dir.

bağ-la:bağ: fiil kökü/ "-la" yapım eki 

okı-(y)an-lar-a: okı:fiil kökü "-an" fiilden sıfat yapan yapım eki/ "-lar": III.çoğul kişi çekim eki / "-a" ismin "e" hali çekim eki

kaç-an: kaç: fiil kökü / "-an"fiilden sıfat-fiil yapan yapım eki

şınuķ: ‘kırık, kırılmış’ [< sı-n-uķ]
şı-: kırmak
-n-: dönüşlü-edilgenlik yapım eki
-uķ: fiilden isim yapım eki

ol-: ‘olmak’
-mAK+: isim-fiil eki yapım eki
+a: yönelme hali çekim eki

Doğru yanıt: D'dir.

"diriğa bu taht u bu mal u bu genc

ki dirdi dedelerümüz yidi renc"

Yukarıdaki beyitte "bir oğula sahip olma isteği" dile getirilmiştir. Doğru yanıt: C'dir.

"renc" sözcüğünün anlamı: zahmet, sıkıntı

Doğru yanıt: E'dir.

"kahraman" sözcüğünün Eski Anadolu Türkçesindeki karşılığı "cılasun"dur. Doğru yanıt: A'dır.

Görülen geçmiş zaman III. tekil kişi çekimi bu beyitlerde yoktur.

düriş-

Emir-istek II. tekil kişi çekimi bulunmamaktadır.

tog-: ‘doğmak, zuhur etmek’
toġ-ış: ‘doğu’
-ış: fiilden isim