XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 19

geleci

Günümüz Türk lehçelerinde “örtmek” anlamında iki ayrı fiil kullanılmaktadır: Oğuz lehçeleri “ört-”, Kıpçak ve Karluk lehçeleri ise bu anlamda “yap-” fiillerini kullanır. Eski Anadolu Türkçesi de bir Oğuz yazı dili olduğundan, metinlerde “ört-” şekli karakteristiktir. Ancak, Türk dilinin bu anlamdaki diğer kelimesi olan “yap-” da metinlerde bazen yazılmıştır. Miftahu’l-Cenne adlı eserde de daha çok “ört-” kullanılmış olmasına rağmen 2 kez “yap-” fiili tercih edilmiştir.

źį şįrįn söz yūsuf kıśśası
diŋleyenüŋ gide göŋli ġuśśası

kahı-

sayra-

"alar śabaĥ dirse ħan kalkubanı yirinden örü ŧurup kırk yigidin boyına alup bayındır ħanuŋ śoĥbetine gelüridi"

[dirdi] Bu çekimde+lAr eki kullanılmamış da olsa 3. kişi çokluk fonksiyonu bulunmaktadır.

[gidiserem]  “git-“ fiilinin sonundaki ötümsüz ünsüz, arkasından ünlü ile başlayan bir ek gelince ötümlüleşerek /d/ olmuştur.

(yüzüni) Eski Anadolu Türkçesinde 3. kişi iyelik eki dâima düz ünlü iledir. Yuvarlak ünlülü şekil kullanılmaz. Ancak sadece birkaç örnekte eklendiği kelimenin yuvarlak ünlüsüne uyduğu görülmüştür. Buradaki örnek de o yuvarlaklaşmalardan biridir.

İlgi hâli eki +(n)Uŋ şeklindedir. Ancak 1. teklik ve çokluk kişi zamirlerinin çekiminde ŋ > m ye dönüşür.

(śay-a) Eski Anadolu Türkçesinde fiil çekiminde kullanılan –(A) eki en fazla farklı fonksiyonu üstlenen ektir. Geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman için kullanılabildiği gibi istek kipi için de işlek olarak işletilmiştir. İstek kipinin de “istek, emir, temenni, gereklilik, dilek vs.” fonksiyonlarının hepsini de üstlenebilmektedir.

işigine kelimesinde +i: iyelik 3. tk +n: zamir n’si ve +e: yönelme hali ekleri vardır.

tog-: ‘doğmak, zuhur etmek’ toġ-ış: ‘doğu’ -ış: fiilden isim yapma ekidir.

“ķılduk” kelimesi “ķıl-: kılmak yardımcı fiili ve -duk” sıfat fiil eklerinden oluşmaktadır.

-ken: zarf-fiil eki olarak kullanılır.

-mış eki duyulan-farkına varılan zamanı anlatmak için kullanılır.

Ahmed-i Dâî

Karahanlı Türkçesi 11-12. yüzyıllar arasında Doğu ve batı Türkistan bölgelerinde kullanılan ve Eski Türkçe yazı dilinden gelişen ilk İslâmi Türk edebi dilidir.

Türk dünyasında 12-13. yüzyıllara kadar ortak bir yazı dili kullanılmaktaydı. Eski Türkçe temelinde devam eden bu ortak yazı dilinin son temsilcisi karahanlı Türkçesidir. Bazı Türk boylarının çeşitli sebeplerle batıya doğru göçleri sonucunda ortak olan yazı dili bölünmeye başlamıştır. Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru gelen Türk topluluk­ları kendi lehçeleri esasında Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) yazı dilini oluştururken, Karadeniz’in güneyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları da Batı Türkçesi (Oğuz Türkçesi) yazı dilini oluşturmuşlardır. Orta Asya’da kalan Türk toplulukları da Doğu Türk­çesi (Harezm Türkçesi) yazı diliyle eserler vermeye devam etmişlerdir. Böylece 13-15. yüz­yıllar arasında Türk dünyasında üç ayrı yazı dili kullanılmıştır. 15. Yüzyıldan itibaren Ha­rezm Türkçesi, yerini Çağatay Türkçesine bırakmış, Kıpçakların diğer Türk boyları arasına karışarak tarih sahnesinden çekilmeleri sonucu Kıpçak Türkçesi de büyük ölçüde Çağatay Türkçesi ile karışmıştır. Böylece 15 ile 20. yüzyıllar arasında Türk dünyasında iki ayrı yazı dili kullanılmıştır. Batı Türklüğünün sınırlarını çizen Karadeniz, Kafkas Dağları ve Ha­zar Denizi’nin batısında yer alan ve büyük çoğunluğu Oğuzlara dayanan Türk toplulukları Batı Türkçesi / Osmanlı Türkçesini yazı dili olarak kullanmışlar; bu sınırların doğusunda yer alan Türk toplulukları ise Doğu Türkçesini yazı dili olarak kullanmışlardır. Bu yazı di­linin Türkoloji literatüründeki adı Çağatay Türkçesidir.

Aliterasyon denir. Asonans, aynı ünlülerin tekrarlanması; seci, düzyazıda kafiyeli sözlerin kullanılması; istifham şiirde cevabı beklenmeyen soru sorma, mazmun ise sanatçıların ortaklaşa kullandıkları kalıplaşmış genellikle mecazlı sözlerdir. Çağatay sanatçılarından Sekkâkî şiirlerinde aliterasyonlara sıkça yer verir.