XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 17

Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları kendi lehçeleri esasında Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) yazı dilini oluştururken, Karadeniz’in güneyinden batıya doğru gelen Türk toplulukları da Batı Türkçesi (Oğuz Türkçesi) yazı dilini oluşturmuşlardır. Orta Asya’da kalan Türk toplulukları da Doğu Türkçesi (Harezm Türkçesi) yazı diliyle eserler vermeye devam etmişlerdir. Böylece 13-15. yüzyıllar arasında Türk dünyasında üç ayrı yazı dili kullanılmıştır. Doğru cevap A’dır.

Rus bilim adamlarından Samoyloviç Çağatayca terimini 15.-20. yüzyıllar Orta Asya edebi Türk dili için kullanmış ve şu dönemlere ayırmıştır:

Doğru cevap C’dir.

Çağatay Türkçesinin en büyük uzmanlarından biri olan Janos Eckmann’ın Çağatayca’nın dönemleriyle ilgili yapmış olduğu sınıflandırma genellikle kabul görmüştür. J. Eckmann, Orta Asya edebî Türk dilini şöyle sınıflandırır:

Doğru cevap D’dir.

Herat’ın siyasî merkez olmanın yanı sıra dönemin kültür ve sanat merkezi haline de gelmiş olması Klasik Çağatay Türkçesi döneminin özelliklerindendir, Klasik Öncesi Çağatay Türkçesi döneminin değil. Doğru cevap D’dir.

Çağatay edebiyatının gelişmesinde önemli katkıları olan Lutfî, klasik öncesi dönemin en önemli şairidir. Eserlerinde kısmen Türkçenin hece veznine karşılık gelen aruz vezinlerini seçmiş olması, Türk atasözleri ve halk deyişlerine yer vermeye gayret etmesi, Türk edebiyatına mahsus bir tür olan tuyuğ tarzına en çok rağbet eden şairlerden biri olması, dilinde yabancı unsurların oldukça az görülmesi gibi özellikler Lutfî’nin edebi kişiliğini yansıtan belli başlı özelliklerdir. Doğru cevap B’dir.

Yusuf Emîrî’nin günümüze kadar ulaşan üç önemli eseri vardır. Bunlar Divan, Dehnâme ve Beng ü Çagır adlı eserlerdir. Doğru cevap C’dir.

Klasik Çağatayca döneminin şair ve yazarları şunlardır: Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevâyî, Hâmidî, Şiban Han, Muhammed Salih, Ubeydî, Babür.  Doğru cevap E’dir.

Ali Şir Nevâyî’nin milli bilincini, Türk diline karşı duyduğu bilinçli sevgiyi en iyi yansıtan eser Muhâkemetü’l- lugateyn’dir. Doğru cevap A’dır.

Sözlerin anlamını etkilemeyip, onların diğer sözlerle bir şekilde ilişkisini kurup söz grubunda veya cümlede görev almasını sağlayan eklere çekim ekleri denir.

e ünlüsü kelime başında elifle (ا ) yazılmıştır. Ancak bazı kelimelerin elif ve ye ile (ا ي) yazılmış şekilleri de vardır. Kelime ortasında bazen elifle yazılmış, bazen de bu ünlüyü gösteren herhangi bir işaret kullanılmamış, seyrek olarak da üstün işareti ile yazılmıştır. Kelime sonunda ise bazen elifle bazen de he (ه) harfi ile yazılmıştır. Doğru cevap E’dir.

Ünsüz ötümsüzleşmesi, Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biridir. Bu ses olayı nedeniyle Çağatay Türkçesinde bazı eklerin yalnızca ötümsüz şekilleri yaygınlaşmıştır. Örneğin +lIG >+ lI ve –mAz > -mAs değişiklikleri. Örnekler: otlug > otluk (LD 392), bilmez > bilmes (MSD 417), irmez > irmes. Buna göre doğru cevap B’dir.

Kıpçak sahası eserlerinde II. Kişi Teklik iyelik eki şudur: +(I)ñ

Hal: İsimlerin söz grubu veya cümlede kullanışa çıktığında, söz grubunda veya cümledeki diğer sözlerle bağlantı kurmak için bulundukları durumdur.

Cümlede, geçişli fiil olan yüklemden etkilenen ismin bulunduğu haldir. Kıpçak sahası metinlerinde genel yükleme hali eki +nI’dir

Yardımcı biçimbirim: Ses yapısı bağımsız olmakla birlikte çekim ekleri gibi kullanılan dil birimleri.

-p zarf fiil ekinin tur- yardımcı fiilinin geniş zaman eki almış turur biçimiyle oluşturduğu “-p turur” kalıbı ve bu kalıbın ses olayları sonucunda almış olduğu -p tur ve -p bakiyeleri
Kıpçak sahası metinlerinde öğrenilen geçmiş zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. Bu nedenle "mürid bolup turur biz" öğrenilen geçmiş zaman ifadesine örnektir.

Aitlik, diğer tarihi devir ve sahalarda olduğu gibi Kıpçak sahası metinlerinde de +KI eki ile ifade edilir.

İlgili ifadeler Kıpçak sahası metinlerinde şimdiki zamanı ifade etmek için kullanılmıştır.

Ek-Fiilin Sıfat Fiil Eki Alması: Ek-fiil, Kıpçak sahası metinlerinde sadece -dük sıfat fiil ekini almaktadır.

Çağatay Türkçesi eserlerinde isimlerin çokluk şekillerini yapmak için +lAr eki kullanılmıştır. Örnekler: kişiler (NC 23B/13), yıllar (MSD 726), közler (LD 590), tiller (ML T775a/12), müsülmānlar (BV 470-1)