XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 16

İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime ya da neye ait olduğunu ve iyenin şahsını ve sayısını gösterir. Çağatay Türkçesi eserlerinde iyelik ekleri, ünlüyle biten kök ve gövdelere doğrudan, ünsüzle bitenlere ise bir yardımcı ünlüyle getirilirler.

Bulunma hâli, fiillerle ilişkide olan ismin bulunduğu yeri bildirir. İsimle fiil arasında
mekân ilişkisi gösteren bulunma hâli, Çağatay Türkçesinde +DA ekiyle yapılır ve ek, ünsüz uyumuna uyar. Örnekler: Ölerde kalamagay irdi köñülde bu hasret (MSD 644); Hatun kişide becoz hatā bolmas imiş (NC 36A/9); tüşümde vaslı irdi ay köñül (GS 373-4); köñlide kılıp nühüfte derdin (LM 1124); sunıñ ārzusıda dem urmayın (Sİ 5297).

Eylemin, içinde bulunulan zaman diliminde ortaya çıktığını ifade eden şimdiki zaman çekimi için eski Türkçede geniş zaman ekleri kullanılmıştır. Şimdiki zaman için ayrı bir ek kullanılması Harezm ve Kıpçak Türkçesi dönemlerinde başlamış ve bu ek Çağatay Türkçesinde yaygınlaşmıştır. Çağatay Türkçesinde kullanılan şimdiki zaman ekleri -AdUr / -ydUr; -A / -y şeklindedir. Örnekler: Şu‘le ruhsārıga köñlüm kuşı aylanadur (FK 177-1); Tüz cādde içre yolıdın aza durur (NC 33B/3); başın köredür min koyı igriliki çındur (LD 626); mini hōd öltüredür sin revā kirek bolsa (LD 171); öterde yiñ salışı ilni mübtelā kıladur (LD 381); Merkebin kördi ki otlaydur turup (LT 2264); Baba sini diydürler ki birevni öltürüp-sin (NM 704-13); Gül-i ra‘nā kibi kāgız üze nāmeñni yazmay min (GS 255-2); nazm libāsı kiye durur (MN 670a/20, 21); Börini tutup keledür biz saña (ÇEK 137).

Gereklilik ifadesi için Çağatay Türkçesi metinlerinde “-sA + kerek” yapısı kullanılır. Örnekler: kiçe kündüz kirek kılsak çemen sahnıda me’vānı (MSD 264); ‘Alem tig barça biglerniñ başı kökke kirek tigse (MSD 71); cemāl u hüsnüñe söz yok vefā kirek bolsa / mini hōd öltüredür sin revā kirek bolsa (LD 171); sizdin kirek ögrense perī ādemīlikni (LD 1014); Hakdın ni aña kilse kerem bilse kirek (NC 28B/6).

Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi: Çağatay Türkçesi metinlerinde ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekiminde irmiş / imiş ve irken / iken biçimleri kullanılmıştır. Örnekler: Didiler kim nā-tamām irmiş henūz (LT 2151); Ol ay yañım cefā kılsa vefā irmiş (MSD 585); ne uykusı agır irmiş meniñ bu bahtımnıñ (LD 609); közdin yırak bolsa köñildin yırak imiş (LD 829); ‘Işkıdın çün kim murād ölmek imiş (LT 1693); Sultān Baysungur mülāzimi irkendür (MN 22-13); Sāgarç Semerkandnıñ tört yıgaçıda bir kintdür. Şeyh andın ikendür. (NM 650-21); Kirmān vilāyetiniñ Māhān digen kintide sākin irkendürler. (NM 651-23).

mAy; -mAyIn: Bu zarf fiil ekleri olumsuzluk ifadesi taşırlar: Min kim tapmay bu kāmrānlıg (LM 1106); Berg ivürmey reng gül solmay töker irmiş hazān (GS 551-6); Ölmeyin tapmas bu devletni kişi (LT 1714); Çıkmayın bu deyrdin mümkin imes bolmak halās (FK 488-4).

Fiilden İsim Yapan Ekler
-A: koş-a, tol-a;
-AK: yat-ak, böl-ek;
-ç: ökün-ç, kılın-ç, tın-ç;
-çAK: avun-çak, bürün-çek;
-ÇI: tilen-çi;
-G / -(I)G / -(U)G: açı-g, öl-üg, kuru-g;
-GA / -KA: kıs-ka, yumurt-ka;
-GAK / -KAK: ay-gak, bat-kak, kaç-kak;
-GIç / -GUç: tal-gıç, süz-güç, ör-güç;
-GU / -KU: yar-gu, iç-kü, al-gu bir-gü;
-GUçI / -KUçI: oku-guçı, sat-kuçı, kez-güçi;

Fiilden Fiil Yapan Ekler
-Ar-: çık-ar-, kayt-ar-, kit-er-;
-DIr- / -DUr-
: ak-tur-, atlan-dur-, kil-tür-, öl-tür-;
-GAr- / -KAr-: büt-ker-, toy-gar-;
-GUlA- / -KUlA-: at-kula-, çap-kula-;
-GUr- / -KUr-; az-gur-, yit-kür-;
-GUz- / -KUz-: oltur-guz-, tir-güz-, kör-güz-;
-k- / -(I)k-; az-ık-, kaç-ık-;
-l- / -(I)l- / -(U)l-: biti-l-, boya-l-, kıl-ıl-, oku-l-;
-mA-: al-ma-, bol-ma-, kör-me-;
-n- / -(I)n- / -(U)n-: tile-n-, kör-ün-, yasa-n-, çal-ın-;
-r- / -(U)r-: aş-ur-, iç-ür-, kaç-ur-, yit-ür-;
-ş- / -(I)ş- / -(U)ş-: bir-iş-, kör-üş-, sözle-ş-, ur-uş-;
-t-: meñze-t-, oku-t-, yalbar-t-, yügür-t-;
-y-: ko-y-, to-y-;
-z- / -(I)z- / -(U)z-: ak-ız-, em-iz-, öt-üz-, tam-ız-.

Yeterlik Fiili
Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade eden tasvir fiiline yeterlik fiili denir. Çağatay Türkçesinde yeterlik fiilinin olumlu ve olumsuz şekilleri al- yardımcı fiili ile yapılır. Asıl fiilin üzerine gelen -A / -y zarf fiil eki al- yardımcı fiiliyle birlikte yeterlik ifade eder. Yeterlik fiilinin olumsuzu için Çağatay Türkçesinde bil- yardımcı fiili de kullanılmış olmakla beraber al- yardımcı fiili zamanla olumlu ve olumsuz çekimlerde yaygınlaşmıştır. Örnekler: nazarımdın öter baka bilmen (LD 2307); anıñ mu‘ciz nizāmıdın rivāyeti bola alur (NC 1A/11); cüz’ disem, kaysı cüz’niñ bir harfi mazhar-ı küll bola algay (NC 5A/6-7); hem hūb ayta alur irdi (MN 453-13); hiç kişi taklid kıla almadı. (MN 351-20); melikü’l-kelāmları şi‘r aytmaydurlar, belki ayta almaydurlar (MN 688a-7).

İki ünlü arasında kalan -t-’ler de genellikle korunurken bazen -d-’ye değiştiği görülür: ata->ada-, butak>budak vb. (KHKD).

Göçüşme: Kelime içindeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesi olayı.

 -nş->-şn-: konşı>koşnı (KHKD).

2.Ç.Ş: -DIñIz / - dUñIz /- dUñUz diñizler kildiñiz, işittiñiz, arturduñız, tutunduñız (HŞ, KHKD)

-GAn,-kan, -An: atkanın, yegendin, azganlarga, emgengeninde (KE, HŞ)

ArdA, -UrdA: alurda, batarda, togarda, yéterde (KHKD)

İlk satırlarında 1303 tarihi yazılı olan ve 1362 yılında Petrarca tarafından Venedik Cumhuriyetine hediye edilen eserin günümüze ulaşan tek nüshası, İtalya’da Venedik Saint Marcus Kütüphanesindedir. Latince olan Kodeks Kumanikus’un anlamı “Kıpçak Kitabıdır. Kodeks Kumanikus, Karadenizin kuzeyindeki Kıpçak Türklerinden İtalyanlar ve Almanlar tarafından derlenmiş malzemelerden oluşan iki defterin birleştirilmesiyle oluşmuş bir eserdir.

Kitab-ı Mecmu-ı Tercüman-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî
1343 veya 1345 yılında Halil bin Muhammed el-Konevî adlı Konyalı bir Türk tarafından yazılmış veya istinsah edilmiş olan eser bir sözlük ve dil bilgisidir. 63 yaprağı Arapça- Türkçe sözlük ve dil bilgisi, 13 yaprağı Moğolca-Farsça sözlük olan eserin günümüze ulaşan tek nüshası Holanda’da Leiden Akademi Kütüphanesi’ndedir.

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye
Memluk Kıpçak sahasına ait bir sözlük olan eserin yazıldığı tarih ve yer kesin olarak bilinmemektedir. Eserin tek nüshası İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümündedir. Harekeli olmayan eserde Türkçe sözler kırmızı, Arapça sözler siyah mürekkeple yazılmıştır.

Kitabu Bülgatü’l-Müştak fî Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak 

Cemâleddin Ebū Muhammed Abdullah et-Türkî tarafından 14. yüzyılın ikinci yarısında veya XV. yüzyılın başlarında yazıldığı tahmin edilen Arapça-Türkçe bir sözlüktür. Günümüze ulaşan tek nüshası Paris’te Biblioteque Nationale Türkçe Yazma Bölümündedir.

Düzlük Uyumu ve Yuvarlaklık Uyumu
Kıpçak sahası eserlerde tam anlamıyla düzlük uyumu ile yuvarlaklık uyumunun hakim
olduğunu söylemek mümkün değildir (Toparlı 1992:67). Düzlük uyumu, dudak düz iken
boğumlanan “a,e,ı,i” düz ünlülerinin kalınlık incelik uyumları da dikkate alınarak aynı
sözde bir arada bulunmasıdır.

Dudaklar yuvarlakken oluşan o, ö, u, ü ünlülerinin sırasıyla dudaklar düz iken boğumlanan “a, e, ı, i” düz ünlülerine dönüşmesi Kıpçak sahası metinlerinde de görülmektedir.