XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 13

Tasavvufî şiirleri konu alan Dîvân-ı Kebîr, Mevlana Celaleddin Rumi tarafından aruzun 24 bahrinde sanki 24 ayrı kitap gibi hazırlanmıştır. Mesnevî tarzında Hoca Ahmed Fakih tarafından yazılan Kitâbu Evsâf-ı Mesâcidi’ş-Şerîfe adlı eserde ise Şam, Kudüs, Mekke ve Medine şehirleri ve orada gördükleri anlatılmıştır. 13. yüzyıl Türkçesinin nadir örneklerinden olmasından dolayı dil tarihinde önemli bir yeri vardır. Risaletü’n-Nushiyye, Yunus Emre tarafından 1307-1308 yılında yazılmıştır. Başında 13 beyitlik bir giriş bölümü vardır. Bunun arkasından kısa bir mensur bölüm gelir. Asıl bölüm ise 600 beyite yakındır. Dinî-tasavvufi öğretici bir eser olduğundan dolayı Yunus Emre’nin diğer şiirlerinde görülen lirizm bunda yoktur. Garîb-nâme ise Âşık Paşa tarafından 1330 yılında yazılmıştır. 12.000 beyitlik bir mesnevidir. Dinî ve tasavvufi öğütler bulunan 10 baba ayrılmıs bir ahlâk kitabıdır. Şair eserinde, devrin aydınlarının Türk diline gereken önemi vermediklerinden yakınır. Millî dil ile bir edebiyat meydana getirmek isteyen Anadolu şairleri arasında çok önemli bir yeri vardır. Anadolu Selçukluları döneminden kalan en eski eserlerden biri olan Behcetü’l-Hadayık Fi-Mev’izetü’l-Hakayık, Arapça ve Farsça çeşitli vaaz kitaplarından yararlanılarak Nâsırüddin b. Ahmed b. Muhammed tarafından telif edilmiştir. Yazılış yeri ve tarihi kesin olarak belli olmamakla birlikte, yapılan incelemeler XII. yüzyılın sonu ile XIII. yüzyılın başında Anadolu’da yazılmış olabileceğini göstermektedir. Henüz yeni yeni yazı dili olmaya başlayan Oğuzca ile yazılmış olmasından dolayı Türk dili tarihi açısından son derece önemli bir metindir.

İslami dönemde bildiğimiz en eski Yusuf u Züleyha Ali’nin Kıssa-i Yusuf’udur. O eserin yazılış sahası tam olarak belirlenememektedir. Anadolu sahasında yazıldığı bilinen en eski Yusuf u Züleyha hikâyesi Şeyyad Hamza’nın yazmış olduğu eserdir. 1529 beyitlik bir mesnevi olarak kaleme alınmıştır.

Oğuzlar, kendilerine özgü lehçeleri olmasına rağmen, edebî dil olarak yüzlerce yıl Orta Asya’daki ortak edebî yazı dilini kullandılar. Fakat geniş topluluklar halinde batıya göç ettiklerinde, geride bıraktıkları coğrafyadan hem mesafe hem de siyasi ve kültürel bakımdan uzaklaştılar. Büyük Selçuklular döneminde resmî ve edebî yazı dilinde Türkçeden başka diller tercih edilmesinin çok değişik sebepleri olabilir. Ancak Oğuzlar Anadolu’ya gelip bu toprakları Türkleştirmeye başladıklarında, Orta Asya’dan çok uzaktaki bu bölgelerde kendi lehçeleri ile de yazmaya başladılar.

Letâyif-nâme Hatipoğlu’na, Muhabbet-nâme Hakîkî’ye ait eserlerdir. Dîvân, Har-nâme, Hüsrev ü Şîrîn Şeyhî’nin eserlerindendir. Har-nâme, 126 beyitlik bir mesnevidir. Hiciv edebiyatımızın en iyi örneklerindendir.

Eski Uygur Türkçesinde bazı ekler kelimeden ayrı olarak yazılıyordu. Aynı yazım geleneği Orta Asya Türk lehçelerinin Arap harfleriyle yazılmaya başlandığında da devam ettirilmişti. O yazım geleneği, Anadolu’daki Oğuzların yazdığı bazı metinlerde de görülmektedir.

XI. Yüzyıldan itibaren sürekli batıya göç eden Oğuzlar Harezm’in Türkleşmesinde önemli rol oynadıktan sonra Horasan’a gelmiş, 1040 yılında Gazneli Mahmut’u yenerek Büyük Selçuklu Devleti’ni kurmuşlardır. Anadolu’nun kapılarının Oğuzlara tamamen açılmasını sağlayan ise 1071 Malazgirt Savaşı’dır.

K. Köktekin Eski Anadolu Türkçesi Metinleri Antolojisi isimli eserin yazarıdır. Zeynep Korkmaz ve Hayati Develi de Eski Anadolu Türkçesi ile ilgili çalışmalar yapan bilim insanlarındandır. Gürer Gülsevin Harezm Türkçesindekiler üzerine çalışmıştır. Günay Karaağaç da tıpkı Zeki Kaymaz gibi Çağataycadaki Oğuzca unsurlar üzerine çalışmıştır.

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinin ünlüler açısından en karakteristik özelliği düzlük-yuvarlaklık uyumunun olmamasıdır.

Arap harfleriyle yazıldığı için bu dönemdeki ünlü çeşitlerini sadece alfabenin imkan verdiği ölçüde tespit edebilmekteyiz. Türkçedeki 8 ünlü fonemini göstermek için Arap harflerinde sadece 3 harf bulunmaktadır: elif: /a/, /e/; ye: /ı/, /i/; vav: /o/, /ö/, /u/, /ü/. Uzun ünlüleri göstermek için farklı harfler olmadığından dolayı EAT’de o tür ünlülerin takip edilebilmesi de zordur. Türk dilindeki dokuzuncu ünlü olan /é/ (kapalı e) sesi için de özel bir harf olmadığından, hangi metnin dilinde bulunup hangisinde bulunmadığını belirlemek güçtür

Kalınlık ve incelik uyumu,Türk dilinin Köktürkçeden beri izlenebilen en sağlam ünlü uyumudur. Eski Anadolu Türkçesi (EAT) döneminde de kalınlık-incelik uyumu vardır. Hatta bazı durumlarda, günümüz Türkçesi yazı dilinden daha ileri bir uyum söz konusudur. Örneğin bugün uyum dışı kullanılan +ki eki, EAT metinlerinde uyumsuz örnekleri bulunsa da pek çok yerde uyuma girmiş olduğunu yazımından anlayabilmekteyiz: arkasındagı, sonragı, yarınkı. EAT metinlerinin ünlüler açısından en karakteristik özelliği, dudak (düzlük-yuvarlaklık) uyumunun tam olmamasıdır. Bu uyum iki yönden bozuktur: Bazı ekler sadece yuvarlak ünlü ile kullanılır. Öndeki hecesi düz ünlülü olan pek çok kelimenin de takip eden hecesinde yuvarlak ünlü bulunur. Bazı ekler ise sadece düz ünlü ile kullanılır. Öndeki hecesi yuvarlak olan bazı kelimelerin de takip eden hecesinde düz ünlü bulunur. Orta hecedeki vurgusuz dar ünlülerin düşmesi ise Türkçe için bir genel eğilimdir. EAT metinlerinde de bu eğilim yaygındır: gönlün, oglumı, agzın. Biri ünlüyle biten arkasındaki de ünlüyle başlayan iki kelime bir araya gelince de ünlüler kaynaşır ve ünlü geçişmesi olur: niçün < ne içün, nire < ne ara, böyle < bu ile, bol- < bu ol-, nit- < ne it-, nol- < ne ol-.

+dUr Yuvarlak Ünlülü Eklerden Bildirme 3.T.K. eki’dir.

Biri ünlüyle biten arkasındaki de ünlüyle başlayan iki kelime bir araya gelince ünlüler kaynaşır. Öreğin niçün ‹ ne içün, nire ‹ ne ara gibi.

EAT döneminde bildirme eki olan “turur”, hem bunun ötümlüleşmiş şekli “durur”, hem de hece tekleşmesiyle kısalmış ve ek haline gelmiş olan şekli olan +dUr şekli kullanılmıştır.

Eski Anadolu Türkçesinde kullanılmış olan sıfat-fiil ekleri şunlardır: -mIş , -mAdUK, –dUK, -(y)AcAK, -(y)AsI, -dAç(I), -(y)An, -(U)r, -mAz. Bunlardan –dAçI eki bugünkü Türk lehçelerinde kullanılmamaktadır.

Eski Anadolu Türkçesi, Oguzcanın bilinen ilk yazı dilidir. Türk dilinin bilinen en eski yazı dili ise VII-VIII. yüzyıllardan kalma eserleri olan Köktürkçedir.

Şart bildirdiği sürece esas cümlenin yüklemi olamayan ve bu yüzden bir kip özelliği taşımayan -sA eki, sadece dilek-istek bildirdiği örneklerde asıl cümlenin yüklemi olabilmektedir.

Olumsuz çekimlerinde, -DUK veya –mIş sıfat-fiil eklerinin üzerine getirilen ek veya edatlarla da “duyulan-farkına varılan geçmiş zaman”ın hikâyesi yapılabilir.

Eski Anadolu Türkçesi göçler sonucunda Anadolu’da kurulup gelişmiş Oğuzcaya dayalı bir yazı dili olmuştur. Kendi lehçelerine dayanan bir yazı dili oluşturduklarından dolayı bazı hususlarda eski edebi yazı dilinden uzaklaşmışlardır. Örneğin Orta Asya’daki yazın dilinde Köktürkçede olduğu gibi yönelme hali eki +GA iken, Anadolu Oğuzcasında kendi şekilleri olan +(y)A kullanılmıştır.

Köktürkçedeki –DUK sıfat fiil eki günümüzde yalnızca Oğuz lehçelerinde yaşamaktadır. Orta Türkçe döneminde Eski Anadolu Türkçesinde karakteristikti. Orta Asya’daki lehçelerde ise bunu yerine –Gan eki işlekti.

Giçi, küçük; Ulu, büyük; dayima, sürekli;düşmen, düşman anlamına gelmektedir. Gana ise zengin anlamına gelmektedir.