XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 10

Sekkâkî, Lutfî ve Yusuf Emîrî Çağatay Türkçesinin klasik öncesi dönemi şairlerinden; Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevâyî klasik dönem şairlerindendir.

Yukarıdaki paragrafta hakkında bilgi verilen şair Yusuf Emirî’dir.

Rus bilim adamlarından Samoyloviç Çağatayca terimini 15 ve 20. yüzyıllar Orta Asya edebi Türk dili için kullanmış ve şu dönemlere ayırmıştır: 1. Karahanlı Türkçesi veya Kaşgar Türkçesi (1 1 -1 2 . yüzyıllar); 2. Kıpçak-Oğuz Türkçesi (13 -1 4 . yüzyıllar); 3. Çağatayca (15 -1 9. yüzyıllar); 4. Özbekçe (20. yüzyıl).

Ali Şir Nevâyî’nin hamseleri şunlardır:
Hayretü’l-ebrâr, 2. Ferhâd u Şîrîn, 3. Leyli vu Mecnûn, 4. Seb’a-i seyyâre, 5. Sedd-i İskenderî. “Mecâlisu’n-nefâis” adlı eser Nevâyî’nin tezkiresi, “Zübdetu’t-tevârîh” adlı eseri ise tarihle ilgili eseridir.

“e” ünlüsü geniş bir ünlüdür, “i” ünlüsü ise dar bir ünlüdür. “e” ünlüsü “i”ye dönüşerek darlaşmıştır.

“i” ünlüsü dar bir ünlüdür, “e” ünlüsü ise geniş bir ünlüdür. “i” ünlüsü “e” ünlüsüne dönüşerek genişlemiştir.

“a” ünlüsü düz bir ünlüdür, “o” ünlüsü ise yuvarlak bir ünlüdür. “a” ünlüsü, “o” ünlüsüne dönüşerek yuvarlaklaşmıştır.

+GA yönelme hâli eki, +DIn ayrılma hâli eki, -GAlI zarf fiil eki gibi bazı ekler ünsüz uyumunda düzensizlik gösterir. Örnekler: itmek-din, baş-dın baş-tın, yarut-gay, aç-kunça.

“bilmez” sözcüğünün son sesi olan “z” ünsüzü ötümlü bir ünsüzdür. “bilmes” sözcüğünde “z” sesi ötümsüz bir ses olan “s” ünsüzüne dönüşmüştür.

Çağatay Türkçesi terimi, 15. ile 20. yüzyıllar arasında, Oğuz lehçesi tarafından temsil edilen Batı Türkçesinin dışında Orta Asya dilinin de Türkçe olduğunu, ancak bu bölgenin edebî dilini ifade etmek üzere kullanılmıştır.

Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemine verilen bir ad olup 15. yüzyıl başlarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak Timur İmparatorluğu döneminde gelişen tarihî Orta Asya Türk lehçesidir.

Çağatay yazı dili ve edebiyatının en önemli temsilcisi olan Ali Şir Nevâyî, nazım ve nesir türlerinde 29 eser vererek Çağatayca’nın klasik bir edebî dil haline gelmesini sağlamıştır.

Yusuf Emîrî’nin günümüze kadar ulaşan üç önemli eseri vardır. Bunlar Divan, Dehnâme ve Beng ü Çagır adlı eserlerdir. Emîrî’nin Divan’ında Türkçe şiirlerin yanında Farsça şiirler de bulunmaktadır. Farsça şiirlerindeki başarısı ve bu şiirlerin rağbet kazanmış olması, onun bu dili çok iyi bildiğini ve dönemin edebiyat anlayışını göstermektedir. Yusuf Emîrî, 1429 yılında tamamladığı Dehnâme adlı mesnevisini Baysungur Mirza’ya ithaf etmiştir. Münâcât, na’t, dönemin padişahına övgü ve telif sebebi bölümlerinden sonra başlayan eser on mektuptan oluşmaktadır. Tamamı 906 beyit olan eserin bilinen tek nüshası Londra British Museum’da bulunmaktadır.

Timür İmparatorluğu hükümdarı Hüseyin Baykara, uzun süren saltanat yıllarında çeşitli isyan ve savaşlarla ve ayrıca taht kavgalarıyla mücadele etmek zorunda kalmasına rağmen döneminde bilim ve sanat faaliyetlerine büyük önem vermiş, kendisi de bu faaliyetlere katılmıştır. Kendisi de bir şair olan ve şiirlerinde Hüseynî mahlasını kullanan Baykara, Câmî ve Nevâyî gibi dönemin büyük şair ve sanatçılarını sarayında bulundurmuş ve onlara itibar göstermiştir. Bu yüzden, Ali Şir Nevâyî’nin o mükemmel eserlerini edebiyatımıza kazandırmasında Hüseyin Baykara’nın rolü yadsınamaz. Ali Şir Nevâyî ve Hüseyin Baykara’nın sanatsal faaliyetleri dolayısıyla da, bu dönem “Nevâyî – Baykara” dönemi olarak anılmıştır.

Ali Şir Nevâyî’nin Türk dili tarihi açısından en önemli eseri Farsça ile Türkçeyi karşılaştırdığı ve Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu kanıtlamaya çalıştığı Muhâkemetü’l-lugateyn adlı eserdir. Bu eser de alanında ilk olması bakımından çok önemli bir yere sahiptir. Nevâyî bu eserinde Türkçenin söz varlığı bakımından Farsçadan ne kadar üstün olduğunu örneklerle göstermiştir. Ayrıca, kendisinin Türkçe yazma macerasını anlatmış, gençlerin Türkçe dururken Farsça ile şiir yazmalarını eleştirmiştir. Ali Şir Nevâyî’nin milli bilincini, Türk diline karşı duyduğu bilinçli sevgiyi en iyi yansıtan eserdir.

Çağatay Türkçesi eserlerinde p ünsüzü genellikle be, ç ünsüzü genellikle cim, g ünsüzü genellikle kef bazen de keşideli kef ile yazılmıştır. Bir geniz ünsüzü olan ñ sesi için genellikle nun ve kef harfleri kullanılmıştır. Ayrıca, Çağatay Türkçesinde kullanılan Arap alfabesinde ünsüzleri işaretlemek için yeteri kadar harf olmasına rağmen bazen iki farklı Türkçe ses için tek harfin kullanılması bir yazım özelliğidir. Örneğin, be harfi hem b hem de p sesi için; cim harfi hem c hem de ç sesi için kullanılmıştır.

Ünlü türemesi, söyleyişi kolaylaştırmak amacıyla iki ünsüz arasında hece oluşturabilecek şekilde bir ünlünün türemesidir. Daha çok yabancı kökenli kelimelerde görülen bir ses olayıdır. Örnek: hükm > hüküm; ‘ömr > ‘ömür.

Ünsüz Sızıcılaşması, kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. -p->-f- : toprak > tofrak, yaprak > yafrak, oprak > ofrak. Bu örneklerde görülen bu sızıcılaşma olayı, Nevâyî’den itibaren Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biri olmuştur.

Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemine verilen bir ad olup 15. Yüzyıl başlarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular (1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.

Timur 1370 yılında Semerkant şehrini merkez yaparak Timurlular saltanatını kurmuştur. Otuz beş yıl süren hükümdarlığı sırasında imparatorluğun sınırlarını Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya kadar genişletmiştir.