XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 8

Mu’inü‘l-Mürid, dinî-tasavvufî konuları ele almış manzum bir eserdir. Nehcü’l-Ferādįs, Dinî ve didaktik nitelikte bir eserdir. Kırk hadis türünde mensur olarak kaleme alınmıştır. Kıśaśü’l-Enbiyā, peygamber kıssaları anlamına gelir. Hüsrev ü Şirin, Altın Ordu şairi Kuŧb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış bir mesnevidir. Mukaddimetü’l-Edeb, Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür.

Harezm Türkçesiyle yazılmış eserlerin tümünün yazılış tarihi çok net bilinmemekle birlikte, Nehcü’l-Ferādįs’ten çok yıllar önce yazılmış eserler olduğu bilinmektedir. Örneğin, Mukaddimetü’l-Edeb’in 1128- 1144 tarihleri arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Mu’inü‘l-Mürid Didaktik mahiyette bir eserdir. Dinî-tasavvufî konuları ele almış ve bu konularda bilgi vermeyi amaçlamış manzum bir eserdir. Mu’nü‘l-Mürįd Karahanlı ve Çağatay Türkçelerine geçiş dönemini kapsayan Harezm Türkçesinin en önemli eserlerinden biridir. Dil ve üslubu açısından geniş halk kitleleri için yazıldığı anlaşılan Mu’įnü‘l-Mürįd’in bugüne kadar bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’ndedir. Bu nüshanın fotoğrafarı Agah Sırrı Levend tarafından Türk Dil Kurumuna bağışlanmıştır. Tamamı 26 varak olan nüshanın her sayfasında 16, 17 satır yer almaktadır.

Kerderli Mahmut b. Ali Nehcü’l-Ferādis’i, Mahmūd bin Ömer ez-Zemahşerî Mukaddimetü’l-Edeb’I, Hārezmį Muhabbet-nâme’yi, Feridüddin Attar ise Cümcüme-nāme’yi yazmıştır. Dāsitān-ı Cümcüme, Ĥüsām Kātib tarafından yazılmıştır.

Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türkçesine geçiş devrini teşkil eden Harezm Türkçesi teriminin belli bir dönemin Türkçesine ad olarak kullanılması Ali Şir Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis adlı eserinde Harezmli bilim adamı Hüseyin Harezmî’nin Kasîde-i Bürde’ye Harezm Türkçesi ile şerh yazdığını bildirmesi ile ortaya çıkmıştır.

Harezm-Altın Ordu Türkçesi Türk dilinin doğu kolunu oluşturan Karahanlı Türkçesi temelinde güney kolunu oluşturan Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu oluşturan Kıpçak Türkçesinin karışımından oluşmuştur.

Kıpçak Türkçesi XII-XV. yüzyıllarda Altın Ordu devleti içinde XIII-XVI. yüzyıllar arasında da Mısır ve Suriye’de konuşulup yazılmış bir Türk dilidir.

Atın Ordu, Moğol İmparatoru Cengiz Han’ın ölümünden sonra 1242’de kurulmuş olan bir Türk devletidir. Harezm, Aral gölünün güneyinde yaşayan halka verilen addır. Çoçi, bir kabile adı değil Cengiz Han’ın en büyük oğlunun ismidir. Ârî ise İran’dan gezerek Kuzey Hindistan’a yerleşen halktan olan kimselere verilen isimdir. Asya’daki eski bir Moğol kabilesi ise Kalmuklar’dır.

Kıssasü’l-Enbiya Nasırü’d-din bin Burhanü’d-din Rabgüzî tarafından 1310 yılında yazılmış ve Moğol Şehzadesi Nasırü’d-din Tok Buğra’ya sunulmuştur. İçeriğinde 484 dize tutan 43 Türkçe şiir barındırmaktadır. Manzum parçalar genelde kaside şeklinde yazılmıştır. Bunun yanı sıra gazeller de vardır. Manzumelerde Hece ölçüsü değil, divan şiirinde en sık rastlanan aruz ölçüsü kullanılmıştır.

Kıssasü’l Enbiya peygamber kıssalarını anlamına gelir. Kur’anda anılan bazı kıssaları içermesi ile tanınır. Mu’inü’l-Mürid Karahanlı ve Çağatay Türkçelerine geçiş dönemini kapsayan en önemli eserdir. Mukaddimetü’l-Edeb Arapçayı öğretmek üzerine yazılmış pratik bir sözlüktür. Cevâhirü’l-Esdâf, Mu’inü’l-Mürid’in bulunduğu mecmuanın kenarına yazılmış tasavvufi, didaktik bir parçadır. Dinî ve didaktik nitelikte bir eser olan Nehcü’l- Ferâdis ise Harezm Türkçesinin dil özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerdendir.

Mesnevi, her beyti ayrı uyaklı bir divan edebiyatı nazım biçimidir. Tevhid, Divan edebiyatında Allah’ı övmek için yazılan manzumedir. Çehar-yâr, Dört Dost ( Hz. Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali) demektir. Varak, yazmalarda her bir yaprağa verilen isimdir. Naat ise Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek ve ondan şefaat dilemek amacıyla yazılan kasidelerdir.

Hüsrev ü Şirin Kutb tarafından Altın Ordu Hükümdarı Tını Beg Han ile eşi adına yazılmış bir mesnevidir. Mi’rac-name Miraç olayını anlatan anonim bir eserdir. Muhabbet-name Altın Ordu sarayı etrafında oluşmuş klasik edebiyata örnek teşkil eden mesnevi tarzında uzunca bir manzumedir. Cevâhirü’l-Esdâf, Mu’inü’l-Mürid’in bulunduğu mecmuanın kenarına yazılmış tasavvufi, didaktik bir parçadır.Dasitan-ı Cümcüme ise Altın Ordu’da edebi bir gaye güdülmeden geniş halk kitleleri için mesnevi nazım şekli ile yazılmış dini lirik bir hikâyedir.

Toktamış ve Temur Kutluk yarlıkları yani fermanları Uygur harfleriyle yazılmıştır.

XIV. Yüzyılda İbni Mühenna tarafından yazılan bu sözlük Arapça-Türkçe-Moğolcadır.

Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin günümüze ulaşan nüshaları Arap alfabesi ile yazılmıştır.

Seçeneklerdeki sözcüklerden ‘Tölük’ düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır.

Seçeneklerden nice-ök > niçük hece kaynaşması sonucu ortaya çıkan ünlü düşmesine uğramıştır.

-Ar eki hem isimden hem de fiilden fiil üreten bir ektir.

Seçeneklerde yer alan alğıl sözcüğü al-: fiil kökü ve –ğıl: emir 2.teklik şahıs ekinden oluşmaktadır.

Seçenekler yer alan aytayın (söyleyeyim) sözcüğü ay-: fiil kökü, -t-: fiilden fiil yapım eki, -ayın: emir 1. teklik şahıs ekinden oluşmaktadır.