XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 6

İbtidâ-Nâme Sultan Veled’in yazdığı ilk mesnevidir. Veled-nâme adıyla da bilinen eser 1291 yılında yazılmıştır. Diğer seçeneklerdeki eserler Mevlana Celaleddin Rumi’ye aittir.

Hoca Ahmed Fakih tarafından kaside şeklinde yazılan 1000 beyitlik manzume olan ve din ve tasavvuf konularında yazılmış öğretici mahiyetteki eser Çarh-nâme’dir.

Mantıkuttayr Gülşehri’nin ve o dönemin en önemli eserlerinden biridir. Ferîdüddîn-I Attar’ın aynı adı taşıyan Farsça eserinin özgün ve serbest bir dille Türkçe’ye yapılmış tercümesidir.

Soruda hakkında bilgi verilen yazar Kadı Burhanettin’dir.

Hoca Mesud tarafından 1350’de yazılan, 5568 beyitlik romantik bir aşk hikâyesi olan mesnevi türündeki eser Süheyl ü Nev-bahar’dır.

Soruda hakkında bilgi verilen yazar Şeyhoğlu’dur.

Yukarıda bilgileri verilen eser Teressül’dür.

Bu eserlerin dilinin özelliği, Orta Asya edebî dilinde olmayan pek çok Oğuzca özelliğin yazılı eserlerde kullanılmış olmasıdır. Yani, Oğuzlar kendi lehçeleri ile eserler üretmişlerdir. Ancak, o eserlerde, Anadolu Oğuzcasında daha sonra hiç görülmeyen ve Orta Asya Türk lehçelerinin karakteristiği olan bazı özellikler de
görülmektedir.

Bazı karışık dilli özellikler barındıran ilk dönemin (Anadolu Selçukluları dönemi) hemen ardından sadece Anadolu Oğuzcasını temsil eden birçok eser yazıldı. XIV. yüzyıl, yani Anadolu Selçuklu Devleti’nin yerine Beylikler Dönemi’nin başladığı bu süreçte üretilen eserler her ne kadar tamamen Oğuzca olsa da, tek bir yazı dili görünümü vermiyordu. Çeşitli Oğuz ağızlarının özellikleri bu metinlerde kullanılmıştı. O dönemde bütün Anadolu’da Oğuzların tek bir siyasi birlik çatısında olmamaları, farklı Beylik idareleri altında olduğu düşünülünce, farklı Oğuz ağızlarıyla yazılı metinler oluşturulmuş olması da mantıklı görünmektedir.

Mevlânâ’nın tasavvufla ilgili görüşlerini bir sistem halinde birleştirip Mevleviliğe bir tarikat olarak gerçek biçimini kazandıran Sultan Veled’dir. İlk Mevlevi dergâhının kurucusu olarak bilinir. Sultan Veled’in şiirleri aynı zamanda Eski Anadolu Türkçesinin bilinen ilk örneklerindendir. İbtidâ-Nâme ise Sultan Veled’in yazdığı ilk mesnevidir. Veled-nâme adıyla da tanınan eser, 1291 yılında yazılmış olup içinde 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Sultan Veled’in kendisi hakkında da eserde bilgi bulunmaktadır.

Tezkiretü’l-Evliyâ, Ahmed-i Dâî’nin II. Murad adına, Ferîdüddîn-i Attâr’ın aynı adlı eserinden yaptığı tercümedir. Anadolu sahasının bilinen ilk Tezkîretü’l- Evliyâ’sıdır. Vesîletü’l-mülûk li-ehli’s-sülûk ise Ayete’l-kürsî’nin Türkçeye tercümesi olan bir eserdir. 73 beyitlik küçük bir mesnevi olan Câmasb-nâme Tercümesi, Hoca Nasir-i Tûsî’nin aynı adlı eserinden Türkçeye çevrilmiştir. Yıldızname, falname türünden bir eserdir. Tıbb-ı Nebevî Tercümesi ise Umur Bey’in emriyle Türkçeye çevrilmiş bir eserdir. Hz. Muhammed’in hadislerine dayandırılarak iki bölüm halinde hazırlanmış bir koruyucu hekimlik kitabıdır. Anadolu sahasının bilinen ilk Kur’an tercümesi, Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys es-Semerkandî’dir. Ahmed-i Dâî, eseri birebir tercüme etmemiş, başka kaynaklardan da yararlanarak âdeta yeni bir tefsir hâline getirmiştir. Esere eklediği 235 beyitlik manzum giriş kısmı ise tamamıyla kendi telifidir. Pek çok nüshası bulunan bu eserdeki dil son derece başarılıdır.

Letâyif-nâme, 3910 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir. Arapça mensur bir Sûre-i Mülk Tesfîri’nin 1414 yılında Hatiboğlu tarafından yapılmış manzum tercümesidir. Ferâh-nâme, Arapçadan Türkçeye çevrilmiş yüz hadis tercümesidir. 6093 beyitlik eser manzum olup dinî ve ahlaki öğütlerle öğretici bir özellik taşır. Hatiboğlu,1426 yılında tamamlayıp II. Murad’a sunmuştur. Bahrü’l-Hakâyık, 1359 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir. Hacı Bektaş-ı Velî’nin Arapça mensur bir eseri olan Makâlât’ının manzum bir tercümesidir. Hatiboğlu,1409’da Dulkadiroğlu Garsuddin Halil Bey’in oğlu Nâsıruddin Mehmed Bey’e sunmuştur. Har-nâme ise, Şeyhî’nin 126 beyitlik bir mesnevisidir. Hiciv edebiyatımızın en iyi örneklerindendir. Hüsrev ü Şîrîn, 6944 beyitlik mesnevi türünde olup, II. Murad’ın tahta çıkışıyla birlikte Şeyhî tarafından yazılmaya başlanmıştır. Eseri bitiremeden de Şeyhî vefat etmiştir. Doğu Edebiyatının meşhur klasik aşk hikâyesini konu almıştır.

Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılan eserlerde Arap alfabesi kullanılmıştır. Bazı metinler harekeli, bazıları ise harekesiz yazılmıştır. Arap alfabesiyle yazılan Türkçe metinlerdeki ses yapısını anlamak zordur. Çünkü Türkçedeki 8 ünlü için sadece 3 harf (elif, vav, ye) bulunmaktadır. Arapçada olmadığı için alfabelerinde de bulunmayan ç, p, n harfleri için Türkçede yeni şekiller geliştirilmiştir. /ç/ sesi için “üç noktalı cim = çim” harfi, /p/ sesi için “üç noktalı be = pe” harfi, /n/ için “kef” ya da bazen “nun+kef” kullanılmıştır. /s/ sesi ince ünlülü kelimelerde “sin” ile; kalın ünlülü kelimelerde ise bazen “sad, bazen de “sin” ile yazılabilmiştir. Bazı ekler eski Uygur metinlerinin imlasında olduğu gibi kelimeden ayrı olarak da yazılmıştır. Edatlar ise, kelimelerden ayrı yazıldığı hâlde, çok seyrek olarak kelimeye bitişik yazıldıkları da olmuştur.

XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da bir edebî yazı dili oluşturan Oğuzcanın daha önceki dönemlerini çeşitli Türkçe kaynaklardan izleyebilmekteyiz. VIII. yüzyılda Türk dünyasının ortak edebî yazı dili olan Köktürkçenin bünyesinde bazı Oğuzca unsurlar tespit edilebilmektedir.

IX. ve X. yüzyıllardaki Oğuzca hakkında pek bir şey bilmiyorsak da, XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divanu Lügati’t-Türk adlı kitapta bu lehçeye ait bilgileri buluyoruz. Kaşgarlı Mahmut Divanu Lugati’t-Türk’te kendi dönemindeki lehçelerin özelliklerini verirken Oğuzcaya çok fazla yer ayırmıştır.

Anadolu’ya gelmeden önce kendi lehçelerini konuşuyor olsalar bile yazı dili olarak Orta Asya’daki ortak edebî dili kullanan Oğuzlar, yerleştikleri yeni coğrafyada kendi yazı dillerini oluştururken çeşitli aşamalar yaşamışlardır. Bunlardan birincisi, bize ulaşan en eski eserlerdeki dilde görülen ikili kullanımlardır. Behcetü’l-Hadaik fi Mev’izetü’l-Halaik, Ali’nin Kıssa-i Yusuf’u, Kudurî Tercümesi, Kitab-ı Feraiz gibi eserler bunlardandır.

Dîvân-ı Kebîr, tasavvufî şiirleri konu alan bir dîvândır. Mektubât, Mevlâna’nın sonrada bir araya getirilen mektuplarıdır. Mecâlis-i Seb’a: Mevlâna’nın yedi vaazını toplayan kitaptır. Mesnevî: Mevlâna’nın en meşhur eseridir. Farsça 25618 beyitten oluşur. Fîhi Mâfîh: Mevlâna’nın tasavvuf muhtevalı, dinî öğütler veren sohbetlerinin not edilmesiyle oluşturulmuştur.

Mevlânâ’nın büyük oğlu olan Sultan Veled, Mevlânâ’nın tasavvufla ilgili görüşlerini bir sistem halinde birleştirip Mevleviliğe bir tarikat olarak gerçek biçimini kazandırmıştır. İlk Mevlevi dergâhının kurucusu olarak bilinir. Sultan Veled’in şiirleri aynı zamanda Eski Anadolu Türkçesinin bilinen ilk örneklerindendir. Eserleri, İbtidâ-Nâme, Rebâb-Nâme, İntihâ-Nâme, Divan, Ma ‘Arif’tir.

Ahmed-i Dâî, Oldukça velut bir şahsiyettir. Manzum ve mensur pek çok eseri vardır. Bunlardan bazıları telif, bazıları tercümedir. Dili kullanma becerisi birçok çağdaşına göre oldukça üstündür. Eserlerinden biri olan Tıbb-ı Nebevî Tercümesi, Umur Bey’in emriyle Türkçeye çevrilmiş bir eserdir. Hz. Muhammed’in hadislerin dayandırılarak iki bölüm halinde hazırlanmış bir koruyucu hekimlik kitabıdır.

Bazı ünsüz sesler Arapçada olmadığı için Arap alfabesinde de onların harfi yoktur (p, ç, ŋ gibi). Farslar ve Türkler kendi dilleri için Arap alfabesini kullanırken bu seslere karşılık yeni harfler de yaratmışlardır (/p/ için üç noktalı be; /ç/ için üç noktalı çim, gibi). Bu yüzden /p/, /ç/, /ŋ/ gibi sesler için Eski Anadolu Türkçesinde farklı yazımlarla karşılaşılmaktadır.