XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 5

Oğuzlar bugünkü Türkiye, Rumeli, Azebaycan, Gagauz, Türkmenistan, İran, Irak ve Suriye Türklerinin atalarıdır. Macaristan seçeneği bu nedenle doğru değildir. Doğru yanıt E seçeneğinde verilmiştir.

VIII. yüzyılda Türk dünyasının ortak edebî yazı dili Köktürkçedir. Bünyesinde bazı Oğuzca unsurlar da tespit edilmektedir.

Behcetü’l-Hadayık Fi-Mev’izetü’l-Hakayık Nâsırüddin b. Ahmet b. Muhammed tarafından kaleme alınan Anadolu Selçukluları döneminden kalan en eski eserlerden biridir. Diğer eserler Mevlana’ya aittir.

Yukarıda verilen beş eser de Sultan Veled tarafından kaleme alınmıştır. Divan değişik nazım şekilleriyle yazılmış dini tasavvufi ve ahlaki şiirleri içerir. Rebâb-Nâme ikinci mesnevisidir. İbtidâ-Nâme ilk mesnevisidir Veled-nâme adıyla da tanınır. İntihâ-Nâme son mesnevisidir tamamı Farsçadır. Ma ‘Arif ise dini ahlaki öğütler veren farsça mensur eseridir.

Hoca Ahmed Fakih’in Kitâbu Evsâf-ı Mesâcidi’ş-Şerîfe adlı eseri 339 beyitlik bir manzumedir. Mesnevî tarzında yazılmıştır. Şam, Kudüs, Mekke ve Medine şehirleri ve orada gördükleri anlatılmıştır. Ancak eser 13. Yüzyıl Türkçesinin nadir örneklerinden biri olması nedeniyle dil tarihinde önemli bir yer edinmiştir.

Kendisinden sonra gelen pek çok şairi etkiliyen Yunus Emre kullandığı Türkçe, işlediği temalar, şiirindeki sadelik ve yalınlık ile öne çıkar. Bazı şiirlerinde aruzu da deneyen Yunus, asıl şiir yeteneğini heceyle yazlığı ilahî, nefes ve semaî türü şiirlerinde ortaya koymuştur. Eserleri Divan ve Risaletü’n-Nushiyye adını taşır. Çarh-name ise Hoca Ahmed Fakih’e aittir.

Yukarıdaki beş eserden Fakr-nâme Gülşehri’ye değil Âşık Paşa’ya ait 160 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir.

Dede Korkut Hikâyeleri çok eski dönemlerde muhtemelen Müslümanlıklarından bile önceki zamanlarda Oğuz Türkleri arasında oluşmuş destanların asırlar sonra yazıya geçirilmiş halidir. Hikâyelerde Oğuzların Gürcü, Abaza ve Trabzon Rumları ile savaşları, ayrıca kendi aralarındaki iç savaşları konu almıştır. Türk tarihine ait rivayetler ile Türk töresini anlatan ifadeler de yer almıştır. Türkçe ses, ek, kelime ve cümle yapısı açısından hazine değeri taşımaktadır. Toplam on iki hikâyeden oluşmaktadır. Elde bulunan iki yazmadan ilki Vatikan’da ikincisi Dresten’de bulunmaktadır.
Hikâyeler Oğuz Türklerinin yalnızca İslam dinini kabul etmesinden sonraki yaşayışlarını hikâye etmemiştir.

Oğlum kelimesinin kökü “oğul”da ünlü düşmesi yaşanmıştır.

Ağzın, Gönlün, Oğlum ve Burnun örneklerinde ünlü düşmesi görülmektedir. Böyle seçeneğindeki örnek “bu ile” halinde iken ünlü kaynaşmasından sonra “böyle” olmuştur.

Yalvar, Kuyu, Ayak ve Ayır seçeneklerinde ünsüz harflerde sızıcılaşma meydana gelmiştir. Üzüm seçeneğinde ise özgününde “yüzüm” olan sözcük “üzüm” haline gelmiş, başındaki ünsüz düşmüştür.

Ayır, Kuyu, Yalvar ve Ayak seçeneklerinde ünsüz harflerde sızıcılaşma, Mengü seçeneğinde (mengü – bengü) ise genizleşme olayı görülmektedir.

Yük elinden, Yüce göklerden, Andan sonra ve Kıldan kıla seçeneklerinde ayrılma hal eki görülür. Baş ağrısı seçeneğinde ise “ağrısı” kelimesinde ilgi (tamlama) hal eki görülmektedir.

Karşılıklı olarak yapılan işlerde kullanılır, Birliktelik bildirir, Sebep bildirir ve Çeşitli zarfların teşkilinde kullanılır. seçeneklerinde vasıta halinin işlevinden bahsedilmektedir. Cümlede belirtili nesne görevi görür seçeneği yükleme halinin bir işlevidir.

On altı yaş yaşladum bir gün ola düşem ölem sen kalasın seçeneğinde 1. teklik
Elli yıldan sonra gelgil istegil / bulasın istedüğün gire ele seçeneğinde 2. teklik
Ve muhakkak bilesiz necât ehli siz misiz seçeneğinde 2. çokluk
Kardaş bu sözün girçeğin nice bilevüz seçeneğinde 1. çokluk
Kim bilür müstakbeli nice gele seçeneğinde ise 3. teklik kişi iyelik eki görülmektedir.

Seni kaygulu görürven seçeneğinde 1. teklik,
Şimdi tevekkül iderüz seçeneğinde 1. çokluk,
Çelebeyi ne sanur sen seçeneğinde 2. teklik,
Niye gülişürsiz? seçeneğinde 2. çokluk ve
Nazar itdi görd, kim biregü zinâ ider seçeneğinde 3. teklik kişi iyelik eki bulunmaktadır.

Ötümsüz ünsüzle biten kelimelerin arkasında ünlü ile başlayan bir kelime getirildiğinde bazen ilk kelimenin sonundaki ünsüz ötümlüleşmektedir: (g<k); ayag üzere; artug ol < artuk ol. Bünyesinde dudak ünlüsü bulunduran bazı kelimelerdeki damak ünsüzleri ise dudaklılaşarak /v/ hâline gelmiştir: (v<g); givür < kigür-, tavu < tagu. Arapça ve Farsça kelimeler özgün şekilleriyle yazılıyor da olsa, bazı kelimelerdeki ikiz ünsüzler tekleşmiş ve bu durum yazıya da yansıtılmıştır: müvekel < müvekkel. Göçüşmeler de, Anadolu sahası dışındaki Oğuzcalar için karakteristiktir. Ancak birkaç tane Eski Anadolu Türkçesi metninde nadiren de olsa ünsüz göçüşmesine uğramış örneğe rastlanmaktadır: arva- < avra-.

Çokluk ve iyelik ekleri günümüz Türkiye Türkçesinde olduğu gibidir. Sadece iyelik ekleri, ekleşme anında küçük ünlü (dudak) uyumuna girmez. Birinci ve ikinci kişilerin ünlüsü daima yuvarlak; 3. kişilerin ise daima düz kullanılmıştır.

-(y)Up zarf-fiil eki ile dur(ur) bildirme şeklinin birleşmesinden meydana gelmistir. Bugün yazı dilimizde bulunmayan bu yapıyı, Türkiye Türkçesine daha ziyâde “-mIş+kişi” veya “-mIştır” olarak aktarabiliriz. Ayrıca bu ekte‚ sürmekte olan, devam edegelen bir geçmiş zaman fonksiyonu da sezilir. Yine bu ekin 1. teklik ve çokluk kişilerle çekimleri daha ziyâde “Görülen Geçmiş Zaman” gibi kullanılmıştır. Günümüz Azerbaycan Türkçesinde bu ek daha yaygın olarak görülür.

Bugün Anadolu’da bulunan muhtelif ağızların o dönemde de bulunmuş olmalarından dolayı, Eski Anadolu Türkçesinde herhangi bir zaman için birden çok ek kullanılabilmektedir (örn. Gelecek Zaman için, -(y)A; -(y)AsI; -(y)IsAr; -(y)AcAK, -dAçI, -sA gerek).