XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 4

Eski Anadolu Türkçesinde bir ekin birden çok zaman veya kipin çekiminde görev üstlendiği görülür. -(y)A eki, Gelecek Zaman, Şimdiki Zaman, Geniş Zaman, İstek Kipi için kullanılır.

Eski Anadolu Türkçesinde daha ziyade ‘eyit-, di-’ gibi fiiller, ‘yâ, iy’ gibi hitaplar ile ‘soru’ cümlelerinde -(V)r eki şimdiki zamanı göstermektedir. 1. teklik kişi -(V)rvAn / -(V)rvAm/ -(V)rvIn -(V)rAm; 1. çokluk kişi
-(V)rUz; 2. teklik kişi -(V)r sen / -(V)rsIn; 2. çokluk kişi -(V)rsIz; 3. teklik kişi -(V)r; 3. çokluk kişi -(V)rlAr.

Eski Anadolu Türkçesinin son dönemlerine kadar işlek bir sıfat-fiil eki olarak takip edebildiğimiz bu ek, XV. yüzyıldan itibaren gelecek zamanı çekimlemekte de kullanılmaya başlamıştır.

Türkçedeki 8 ünlü fonemini göstermek için Arap harflerinde sadece 3 harf bulunmaktadır: elif (ا/ :(a/, /e/; ye (ى/ :(ı/, /i/; vav (و/ :(o/, /ö/, /u/, /ü/.

Türk dilinin Köktürkçeden beri izlenebilen en sağlam ünlü uyumu Kalınlık Uyumu ve İncelik Uyumu’dur.

Düz ünlülü kelime ve eklerden +(y)I eki “belirtme eki”’dir.

Hece Tekleşmesi: Yanyana bulunan benzer veya aynı hecelerden birinin söylenişten kalkması şeklinde oluşur.

Yalın halinin işlevleri şunlardır:
Fiilin öznesi durumundadır: işâret eyler aya ay yarılur (EMŞer.)
Zaman zarfı görevinde kullanılır: mü’ezzinler o kubbe üzre dururlar / gice gündüz çalaba yalvarurlar (EMŞer.)
Ünleme bildirir: kara kaşlar, kara gözler cânum aldı, cânum aldı / müsülmânlar nedür bu, kim baŋa geldi baŋa geldi.

İlgi halinin işlevi; tamlamayı belirtili hâle getirimektir. ayınuŋ bir şeytân dôstı varıdı (Mrzb.); dördinci göklerüŋ adın ve lakâbın beyân kılur.

Görülen geçmiş zamanın asıl eki “-d+kişi” dir.

Bergamalı Kadri’nin gelecek zaman için verdiği üç ekten ilki - (y)A ‘dir.

Geçmişte cereyan eden bir oluş veya kılışın bizzat görülmediği, başkası tarafından nakledildiği durumlarda Duyulan~Farkına Varılan Geçmiş Zaman kullanılabilir.

+dUr bildirme üçüncü tekil ekidir. +IU ve +egü isimden isim yapma ekidir. –Ur sıfat-fiil ekidir. –GUR ise fiilden isim yapma ekidir.

+lIk, -Il-, -In- ve –In ekleri hem düz hem de yuvarlak ünlü ile kullanılmakla birlikte bazı örneklerde uyum dışı kalan eklerdendir. –Gıl ise istek-emir kipi 2. Tekil şahıs ekidir.

EAT döneminin ünsüzler bakımından en karakteristik değişmesi kelime başında ve iki ünlü arasında /t/, /k/,/ç/ ünsüzlerinin ötümlüleşme eğiliminin yaygın olmasıdır.

Özbek ağızlarında, Kumuk, Karaçay ve Balkar yazı dillerinde belirtili isim tamlaması yapılırken +nl eki kullanılır.

Bir hal eki, belirli bir tarihi dönemde veya belirli bir lehçede, diğer bir dönem veya lehçeye göre farklı kullanımlar gösterebilmektedir. Örneğin bugünkü yazı dilimizde “vasıta hali eki” ile kullanmakta olduğumuz “meşgul ol-” fiili, EAT metinlerinde pek çok kez “yönelme hali” eki ile kullanılmıştır.

Anadolu’da bulunan muhtelif ağızlardan o dönemde de bulunmuş olmalarından dolayı EAT’de herhangi bir zaman için birden çok ek kullanılabilmektedir. Bazen de bir ekin birden çok zaman veya kipin çekiminde görev üstlendiği görülür. –(y)A eki böyle bir ektir.

Fiil çekiminde, aynı zamanın aynı kişisi için bile farklı yapıların kullanıldığı olmuştur. Bu o günkü Oğuz ağızlarının metinlere yansımış özellikleri olarak değerlendirilmektedir. Örneğin gelecek zaman eki –(y)IsAr ekinin 1. Tekil çekimleri, –(y)IsArvAn, –(y)IsArvAnIn, –(y)IsArIn, –(y)IsArAm’dir.

Çokluk ve iyelik ekleri günümüz Türkiye Türkçesinde olduğu gibidir. İyelik ekleri, ekleşme anında küçük ünlü uyumuna girmez. Birinci ve ikinci kişilerin ünlüsü daima yuvarlaktır. Üçüncü kişilerin ünlüsü daima düzdür.