XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 3

Dileyesin seçeneğinde 2. teklik kişi emir kipi görülmektedir. Kurtaram seçeneğinde dilek-istek, Yazayın seçeneğinde tavsiyede gereklilik, Yiyeyin seçeneğinde tercih, Öldürem seçeneğinde ise gereklilik kipi görülmektedir.

Seçeneklerden “göster” eksiz haldedir. Diğerlerinde sırayla –un, unuz; -gıl, -gil; -s A ve (y) A kipleri bulunmaktadır.

“okıdumdı” kelimesinde görülen geçmiş zamanın hikâye çekimi görülmektedir.

Bakardı, Eydirdü ve Döşedidüm seçeneklerinde görülen geçmiş zamanın hikayesi, Bulmışlar seçeneğinde Duyulan-farkına varılan geçmiş zamanın hikayesi, Bileyidük seçeneğinde ise istek kipinin hikayesi görülmektedir.

Olaydum, Bidüreydüm, İdeydüm ve Bakayıdunuz seçeneklerinde istek kipinin hikayesi Geçer imiş seçeneğinde geniş zamanın rivayeti görülmektedir.

Gelecekdür seçeneğinde gelecek zamanın, Yaratmışdur, Buyurmışdur, Kırılmışdur ve Dimişlerdür seçeneğinde ise duyulan-farkına varılan +Dur’lu hali görülmektedir.

Ayruyam seçeneğinde 1. teklik, Degülüz seçeneğinde 1. çokluk, Oglumsın seçeneğinde 2. teklik, Gibisiz seçeneğinde 2. çoğul, Aguzdur seçeneğinde 3. teklik kişi bildirme çekimi (ek-fiil çekimi) görülmektedir.

A, B, C ve E seçeneklerindeki altı çizili sözcükler sıfat-fiildir. D seçeneğindeki “ölicek” sözcüğü “ölünce” anlamındaki zarf-fiildir.

Soruda verilen Türk boylarının ortak yazı dili olarak kullandıkları edebi dil Köktürkçe’dir.

Türkiye Türkçesinde ‘nispeten’ emir için ayrı ek, istek için ayrı ekten bahsedilebilir. Ancak, Eski Anadolu Türkçesinde her kip için ayrı ayrı ekler göstermek mümkün değildir. Günümüz Türkçesine göre en önemli farkı ise İSTEK-EMİR kipi olarak –(y)A ekinin bütün kişi çekimlerinde çok islek olarak kullanılmış olmasıdır.

2. teklik kişi -GIl eki ile yapılan (kişiler için özel eklerle yapılan) ‘beg eyitdi eyitgil’ sözü emir bildirir.

III. şıkta verilen eklerin örneği yok denecek kadar azdır. Çünkü, -(y)A durur ve -(y)A yorur yapılarının şimdiki zamanı karşılamaya başlaması bile Eski Anadolu Türkçesi devresinin son zamanlarına rastlar. Bu yüzden bu şık dışındakilerin hepsi doğrudur.

Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanılmayan zarf-fiil ekleri şunlardır: -(y)IcAK, -(y)IncAK, -dUkdA, -d IsA, -(y)UbAn, -(y)UbAnIn.

-mAz : Olumsuz geniş zaman sıfat-fiilidir: ‘yaramaz gelecilerden saklaya’.

A seçeneğindeki uçan ve B seçeneğindek, duracak kelimelerinde sıfat-fiil; D seçeneğindeki ölmek ve öldürmek ile E seçeneğindeki dönişde kelimesinde isim-fiil eki vardır. Öperek, kuçarak, oynayırak kelimelerinde ise zarf-fiil eki vardır.

-ele-, -Ik-, -Ir-, -y- seçenekleri fiilden fiil yapan eklerdir.

Bugün «Dilek-İstek Kipleri» başlığı altında verilegelen «Emir», «İstek», «Dilek-Şart» ve «Gereklilik» kiplerini, Eski Anadolu Türkçesinde fonksiyonları itibarı ile ayrı ayrı müstakil şekillerde gösterebilmek oldukça güçtür. Bu kiplerin hepsinde «bir şeyin yapılmasının, ben tarafından istenmesi” vardır. Aynı ek, hem emir, hem istek, hem gereklilik vs. bildirebilmektedir. Bunların farklı fonksiyonlar ifade edebilmesi, ancak; 1. cümledeki diğer kelimelere; 2. kişiler arasındaki hissî ve hiyerarşik ilişkilere; 3. vurgu ve tonlamaya; 4. isteğin gerçekleşmesi için gereken zamana; 5. İsteğin derecesine; 6. İsteğin gerçekleşmesi için müsamaha ve mecburiyete, göre değişmektedir.

-(U)ŋ eki ikinci çokluk kişiyi göstermek için yeterlidir. Ayrıca -(U)ŋUz şeklinde genişletilmesi, saygı ve incelik ifadesi kazandırmak için olmalıdır. Bu yüzden, -(U)ŋUz kullanılışında, emir fonksiyonu beklenemez.

İstek kipinin hikâyesinin birinci tekil kişi eki “-(y)A (y~yI)dUm”dur.

Duyulan-farkına varılan zamanın +DUR’lu hâli’nin ikinci çoğul kişi eki “-mI²ş (i-)dUŋUz”dur.